Առանց շղարշ

Խաժակ Խաչիկյան

21 Հուլիս 2021 տարի, Ս. Պետերբուրգ:

1.

Անցած պատերազմը, նրա հետևանքները դեռ երկար ժամանակ կվնասեն մեր ժողովրդի հոգին ու գիտակցությունը։ Բայց մենք ժամանակ չունենք ասթենիկ վիճակի համար, իսկ ողբերգությամբ ապրելը մեզ համար նորություն չէ, որքան էլ դա տխուր հնչի։

Վերջին երկու-երեք տասնամյակների ընթացքում համաշխարհային ասպարեզում ուժերի ինտենսիվ վերախմբավորում է ընթանում։ Եվրոպան միավորվել է, ըստ էության, մեկ ընդհանուր պետության մեջ և մինչև բրեքսիթն ունեցել է կես միլիարդ բնակչություն՝ զարգացած տնտեսությամբ։ Չինաստանը դարձել է համաշխարհային քաղաքականության եւ միջազգային հարաբերությունների նոր վստահ կենտրոն՝ իր շուրջը հավաքելով Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի երկրներին: Եվրոպան, ԱՄՆ-ը, Չինաստանը վիճում են, թե ում հումքային կցորդը կլինի Ռուսաստանի հարստությունը։ Մակրոնը խելացի է եւ կրթված (Պոլ Ռիկերի ասիստենտն էր, եւ իր ուղեղով նրանից ոչ պակաս, ավելին է), Նա հասկանում է, որ Ռուսաստանի ռեսուրսներով Չինաստանն այնքան առաջ կանցնի, որ աշխարհում ԱՄՆ-ի դիրքը կզբաղեցնի, բայց Չինաստանն իր դերն ունի: Մակրոնը մեծ ջանքեր է գործադրում Ռուսաստանին Եվրոպայի հետ կապելու համար։ Մենք պետք է ուշադիր եւ հարգալից շփվենք Չինաստանի հետ, ինչպես դա անում է Մակրոնը։ Հնդկաստանը գտնվում է Չինաստանի հետ աշխարհաքաղաքական դիմակայության մեջ եւ Պակիստանի (Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի եղբայր եւ աջակից) հետ ակտիվ ռազմաքաղաքական, էթնիկ, կրոնական դիմակայության մեջ: Երկուսն էլ ատոմային զենք ունեն։ Հին Մեռյալ գաղափարները, ինչպես պանթուրքիզմը (Թուրանը), նոր պայմաններում նոր հնչեղություն ու իրականություն են ստանում։ Կան Իսլամական համագործակցության կազմակերպություն, որն ունի 57 երկիր (Ադրբեջան՝ Այդ կազմակերպության անդամ է), թյուրքական խորհուրդ (Թուրքիա, Ադրբեջան, Ղազախստան, Ղրղզստան, պոտենցիալ անդամներ, որոնք սերտորեն համագործակցում են նրա հետ, Թուրքմենստան և Հունգարիա), այն նույն Թուրանը, որի ստեղծման ճանապարհին իբր կանգնած է Հայաստանը, ինչպես միամտաբար համարում են Հայաստանի քաղաքական գործիչները։ Թյուրքական միության խորհրդարանական վեհաժողովը Բաքվում է։ Կան Աֆրիկյան միություն, Ամերիկյան պետությունների կազմակերպություններ, Շանհայի համագործակցության կազմակերպություն (ՇՀԿ), ուրիշներ:

Իսկ որտեղ ենք մենք, ով է մեզ հետ, որտեղ է մեր տեղը, ում ենք մենք պետք, ինչ է մեզ սպասվում։

Այսօր արդեն հասկանալի է, որ մարդկությունը խորանում է մի իրականության մեջ, որտեղ մեզ սպասվում է նոր աշխարհայացքային բեկում, ինչպես դա տեղի ունեցավ ավելի քան երկու հազար տարի առաջ, երբ անտիկ քաղաքակրթությունը շատ զարգացած քաղաքական, սոցիալական, աշխարհայացքային համակարգով անկում ապրեց, փոխվեց նոր պատկերացմամբ մարդու իմաստի և նշանակության, նոր հոգևոր պարադիգմի (մարդու Նոր պատկերացմամբ իր և իր կյանքի իմաստի մասին), իսկ արդյունքում ՝ նոր կրոնների և կրոնական ինստիտուտների, պատմական ասպարեզում բարբարոսական ժողովուրդների գալու, ինչն բոլորը միասին արգելակեց մարդկության զարգացումը ավելի քան 1000 տարի: Մեր ժողովուրդն այդ ընթացքում իր հերոսական ոգին փոխեց հնազանդության ոգով, և մենք մեր պետականությունը կորցրեցինք դարեր շարունակ։

Մենք կանգնած ենք նոր աշխարհի շեմին, որտեղ մարդուն եւ ժողովուրդներին դիմակայելու է արհեստական ինտելեկտը, եւ գոյատեւելու են այն ժողովուրդները, որոնք կկարողանան ավելի արագ հարմարվել նոր աշխարհին, այլ պետությունների եւ ժողովուրդների հետ իրենց հարաբերությունները կառուցել այնպես, որ բացառեն իրենց ժողովրդին էկզիստենցիալ սպառնալիքների հիմքերը եւ սովորեն պաշտպանվել, իսկ ավելի լավ կառավարել եւ վերահսկել արհեստական ինտելեկտը: Նոր թվային աշխարհը, որի շեմին կանգնած են ժամանակակից ժողովուրդները, նոր Նոյան Տապանն է, և հարցն այն է, թե առաջին հերթին ում համար տեղ չի լինի, և երկրորդ՝ ով ինչ տեղ կզբաղեցնի դրանում։ Ոչ ոք մեզ համար տեղ չի ամրագրելու, Հուսով եմ, գոնե դա արդեն բոլորի համար հասկանալի է։

*
44-օրյա ադրբեջանա-արցախա-հայկական պատերազմից հետո ծանրագույն պարտությամբ և աղետալի հետևանքներով երկիրը, սոցիալ-քաղաքական համակարգը, երկրի պաշտպանությունը հայտնվել են ճգնաժամի մեջ, ժողովուրդը ՝ դեպրեսիայի մեջ։ Դեռևս պատերազմի ժամանակ մերկացվեցին երկրի կառավարման, Արցախի պաշտպանության աջակցության, Հայաստանի տարածքի պաշտպանության, Ռուսաստանի հետ ռազմավարական դաշինքի, այլ երկրների հետ Հայաստանի միջպետական ռազմաքաղաքական համագործակցության խնդիրները։ Երկիրը հայտնվել է անկազմակերպ (կազմալուծման) վիճակում, ինչը օրինաչափ արդյունք է նման սուր սոցիալ-քաղաքական ճգնաժամի. Նորմալ չեն պատճառները, որոնք հանգեցրել են նման արդյունքի. Երկրում սկսվել են գործընթացներ, որոնք բնորոշ են նման ճգնաժամին։ Իրավիճակը սրվել է Սյունիքի շուրջ տագնապալի տեղեկություններով, Հայաստանի տարածք ադրբեջանական զորքերի ներխուժմամբ, մեր տարածքում մեր մարդկանց գերեվարմամբ, Ադրբեջանի թշնամական գործողություններին Հայաստանի իշխանությունների կողմից համարժեք արձագանքի բացակայությամբ։

Լեռնային Ղարաբաղի հարցում նման եզրափակչի պատճառների մասին շատ է խոսվում, Այնուամենայնիվ, այստեղ խորը իմաստավորում է պահանջվում։ Ընդդիմությունը խորհրդարանում, նախկին քաղաքական էլիտան և նախագահներն ամեն ինչում մեղադրում են Փաշինյանին և գործող իշխանությանը։ Իսկ Փաշինյանն ու գործող իշխանությունը՝ նախկին իշխանություններին։ Արտախորհրդարանական քաղաքական կուսակցությունները քննադատում և մեղադրում են պատերազմում պարտության մեջ ինչպես նախկին իշխանություններին, այնպես էլ գործող՝ Փաշինյանին ու նրա թիմին։

Քոչարյանը մեղադրանքից ու դատարանից հրաշքով ազատվելուց հետո, ուղղակի աստվածաշնչյան հեքիաթներից Լազարի պես, ակտիվորեն քննադատում է Փաշինյանին՝ պնդելով, թե Փաշինյանի այն հայտարարությունը, թե Արցախը Հայաստան է, ղարաբաղյան հարցն իբր տարածքային վեճի է վերածել Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև, ասում է, թե Փաշինյանի այն հայտարարությունը, թե Ղարաբաղը պետք է մասնակցի բանակցություններին, վնասել է բանակցային գործընթացին։ Նա, ինչպես ընդդիմության մյուս ղեկավարներն ու ներկայացուցիչները, Փաշինյանին դավաճան է անվանում։

Սերժ Սարգսյանը “ArmNews” հեռուստաալիքին վերջերս տված մեծ հարցազրույցում, այսպես կոչված, ղարաբաղյան հարցի վերաբերյալ, պատասխանելով հաղորդավարի հարցին, ասել է, որ ինքը համաձայն չէ Փաշինյանի հետ, որ Ադրբեջանի հետ բանակցություններն իր իշխանության գալու պահին հանգում էին 7 շրջանների հանձնմանը՝ առանց Ղարաբաղի համար երաշխիքների: Սարգսյանն ասել է, որ ինքը երբեք չի բանակցել, թե ինչ ենք տալու, միշտ բանակցել է, թե ինչ ենք ստանալու։ Բայց այդ մարդկանց համար, ինկատի ունենալով Փաշինյանին, բանակցությունները տալու կամ չտալու հարց էին։ Ավելին ասել է, որ այդ խելազուրկ կառավարությունը, երբ նա հրաժարվել է մեր ձեռքբերումներից… իրեն, Սերժ սարգսյանին, դարձել է շատ պարզ, որ մենք գնում է դեպի պարտություն, մենք գնում ենք պատերազմի:

Այսպիսով, Սերժը գիտեր, որ պատերազմի դեպքում մեզ պարտություն է սպասվում, բայց ոչինչ չձեռնարկեց այդ սպառնալիքը վերացնելու համար։
Այնուհետև Սերժն ասում է, որ 2016 թվականի պատերազմի ավարտից հետո դիտորդների մասին իր հայտարարությանը հետևելու փոխարեն Փաշինյանն անհասկանալի պայման է դրել Մինսկի խմբի համանախագահների և Ադրբեջանի առջև։ վարողը հարցրեց “Որ Արցախը պետք է վերադառնա…”, Սերժը շարունակեց “որ Արցախը պետք է մասնակցի բանակցային գործընթացին”, ապա ասում է, որ ինքը կարծում է, որ այդպիսով Փաշինյանը ցանկանում էր ժամանակ շահել։ Հարցին, թե դա պայման էր, թե ցանկություն, Սերժն ասաց, որ դա իր ցանկությունն էր, որ Արցախը դառնա բանակցությունների լիիրավ մասնակից, բայց Փաշինյանի համար դա պայման էր, առանց որի բանակցություններ չեն լինի։

Իրականում Փաշինյանը նման բան չի ասել, բանակցություններից առանց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության մասնակցության չի հրաժարվել։
Սրանք Սարգսյանի խոսքի առանցքային պահերն են։ Պետք է նկատել, որ Սարգսյանն իր կառավարման ուշ շրջանում ոչ միայն փորձառու, այլև բավականին հասուն քաղաքական գործիչ ու մարդ էր։ Դա դրսևորվեց թևավոր դարձած նրա արտահայտության մեջ. “Փաշինյանը ճիշտ է, ես սխալվել եմ” ՝ նկատի ունենալով, որ ժողովուրդն այլևս չի ցանկանում իր կառավարումը։ Եվ ես սպասում էի, թե երբ Սերժ Սարգսյանը կասի Ղարաբաղի հարցի և ղարաբաղյան հարցի պատճառով առաջացած մեր ժողովրդի աղետի պատճառների մասին։

Փաշինյանի հասցեին մեղադրանքներ են հնչեցնում այլ քաղաքական առաջնորդներ։ Գրեթե բոլոր քաղաքական ուժերը միասնական են այն բանում, որ Փաշինյանն ու իր թիմը պետք է հեռանան քաղաքական բեմից։

Գլխավոր հարցում ՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) ճակատագրի մասին Փաշինյանին մեղադրում են այն բանի համար, որ նա հանձնել է ԼՂՀ-ի շուրջ հայտնի 7 շրջանները, նրան դավաճան են անվանում։ Բայց միևնույն ժամանակ, հայտնվելով պատերազմի աղետալի հետևանքների առջև, Նրան մեղադրում են այն, որ նա մինչև պատերազմը չի վերադարձրել այդ տարածքներն Ադրբեջանին, որոնք պատերազմի արդյունքում անցել են Ադրբեջանին։

Միմյանց գռեհիկ ու հիստերիկ կշտամբանքները ես մի կողմ եմ թողնում, այստեղ խոսքը լուրջ բաների մասին է։

Եվ այսպես, Սերժն ասել է, որ նա բանակցություններ է վարել այն մասին, թե մենք ինչ ենք ստանալու, այլ ոչ թե այն մասին, թե ինչ տանք. Բայց Սերժը չասեց, թե ինչ եւ ումից էր ուզում ստանալ ղարաբաղյան հարցի շուրջ բանակցություններում։ Թե որն է Ղարաբաղի հարցը, Սերժը ևս չասեց։

Լևոն Տեր-Պետրոսյանը վերջին շրջանում շատ է քննադատություններ հնչեցնում Փաշինյանի, Ռոբերտ Քոչարյանի, Սերժ Սարգսյանի հասցեին՝ կապված ղարաբաղյան հարցի հետ։
Ռոբերտ Քոչարյանն ասում է, որ Ալիեւների հետ բանակցություններ է վարել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ:

Սերժ Սարգսյանը, ասելով, որ բանակցություններ է վարել ինչ-որ բան ստանալու համար, ակնհայտորեն նկատի ունի Ալիևից ստանալ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի ճանաչում։
Փաշինյանն ասում է, որ առանց Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշման ինքը պատրաստ չէր Ադրբեջանին վերադարձնել Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ 7 շրջանները։

Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ասում է, որ ղարաբաղյան կարգավորման վերաբերյալ որոշումները մշակում էր ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, և նա առաջարկում էր փուլային լուծում ՝ սկզբում 7 շրջանների վերադարձ (5 — միանգամից, 2 — հետո), տեղահանվածների վերադարձ, հետո միայն հանրաքվեի միջոցով որոշել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը։ Տեր-Պետրոսյանն ասում է, որ միջազգային հանրությունն այլ լուծում մեզ չի առաջարկել, ինքը համաձայն էր այդ առաջարկի հետ, բայց դրա դեմ հանդես եկան Վազգեն Սարգսյանը, Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Այնուհետև Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ասում է, որ ղարաբաղյան հարցում եղել է իրավասու մի քանի մարդ, նշում է Հայաստանի նախկին արտգործնախարարներին, որոնք մինչ Նալբանդյան էին, իրեն և Կազիմիրովին՝ ղարաբաղյան կարգավորման հարցում Ռուսաստանի նախագահի հատուկ ներկայացուցչին 1993 — 1996թթ. ընկած ժամանակահատվածում։

Այն, որ Կազիմիրովը կոմպետենտ է, հասկանում էր ղարաբաղյան հարցում, դա իրականում այդպես է ։

Լեռնային Ղարաբաղը Հանրապետություն է, որը հռչակել է իր անկախության եւ ինքնիշխանության մասին։ Սերժ Սարգսյանը ոչ թե Արցախի այդ կարգավիճակի մասին է խոսում, այլ ասում է, որ ուզում էր ինչ-որ բան ստանալ։

Հաշվի առնելով այն տեղեկությունները, որ վերջերս հրապարակեց նիկոլ Փաշինյանն այն մասին, որ Քոչարյանը բանակցություններ է վարել հարավային Սյունիքը Լեռնային Ղարաբաղի հետ փոխանակման վերաբերյալ, եթե իրականում նա վարել է այնպիսի բանակցություններ, ապա դրանից հետեւում է, որ նա դիտավորյալ է ԼՂՀ-ն բանակցություններից դուրս բերել. Բայց տարածքների փոխանակման գաղափարի իրականացումը, ինչը մեր դեպքում ինքնին անթույլատրելի է, կզրկեր Հայաստանին Իրանի հետ ընդհանուր սահմանից, որը մեզ համար նույնն է, ինչ կյանքի ճանապարհը։ Դա այնքան ակնհայտ է հայերի ու Հայաստանի շահերի դեմ, որ Քոչարյանի այդ գաղափարը նույնիսկ դավաճանություն անվանել չի կարելի, քանի որ նույնիսկ դավաճանությունը սահմաններ ունի։ Պետք է կարծել, որ այդ գաղափարը Քոչարյանի և նրա թիմի քաղաքական կուրության և հիմարության հետևանք է։ Բայց այն, որ Հայաստանի բոլոր զգալի ձեռնարկությունները, հատկապես Սյունիքում, որպես սեփականություն են փոխանցվել անհայտ ընկերություններին, իսկ Քոչարյանը դարձել է “Սիստեմա” ԲՖԿ-ի տնօրենների խորհրդի անդամ, դա ցույց է տալիս առեւտրային կողմին այդ հարցում։ Այս առնչությամբ հարց է առաջանում. Իրականում այս ամենը հիմարության, դավաճանության, ագահության դրսևորում է, թե այս ամենը միասին, թե դա հռետորական հարց է։

Իհարկե, կան բանակցությունների մանրամասներ, որոնք հայտնի են միայն Լևոն Տեր-Պետրոսյանին, Քոչարյանին, Սերժ Սարգսյանին, Փաշինյանին։

Այնուամենայնիվ, ղարաբաղյան խնդրի վերաբերյալ նրանց դիրքորոշումը, ինչի մասին նրանք խոսում են, ինձ համար բացահայտում էր, ինձ զարմացնող և շատ բան բացատրող։
Նա (Սերժ Սարգսյանը) կարծում էր, որ նման ձևաչափով (ֆորմատով)՝ առանց Արցախի, կարելի է բանակցել Արցախի մասին, բայց ինչի կարող են բերել նման բանակցություններն առանց Արցախի, նա չէր հասկանում և հիմա էլ չի հասկանում։ Նա նույնիսկ չնկատեց վարողի հարցի և նրա պատասխանի տարբերությունը.հաղորդավարը խոսեց Արցախի՝ բանակցային գործընթաց վերադառնալու մասին, Իսկ Սերժն էլ խոսեց բանակցային գործընթացում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հայտնվելու մասին։

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կարգավիճակի անհասկացողության և անտեսման հետ է կապված նաև Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Փաշինյանի դիրքորոշումն այն մասին, որ նրանք ԼՂՀ կարգավիճակի հարց են դրել։

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը 1991թ. իր անկախության հռչակումից ի վեր դարձել է հակամարտության եւ ադրբեջանական կողմի հետ հնարավոր բոլոր բանակցությունների մասնակիցը: ԼՂՀ — ն մասնակցել է 1994թ.մայիսի 12-ին հրադադարի և ռազմական գործողությունների անժամկետ դադարեցման մասին համաձայնագրի բանակցություններին և ստորագրմանը, իսկ մինչ այդ մի շարք այլ փաստաթղթեր՝ արձանագրություններ և հայտարարություններ:

Այն հանգամանքը, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը 1994թ. մայիսի 12-ի համաձայնագրի ստորագրումից հետո հայտնվեց բանակցային գործընթացից դուրս, ադրբեջանական կողմի համար դա անգնահատելի դիվանագիտական հաջողություն է և նվեր, եթե ցանկանում եք, փայլուն դիվանագիտական հաղթանակ, որը հիմք դրեց Ադրբեջանի այսօրվա հաղթանակին, և միևնույն ժամանակ դրանում դրսևորվեց հայկական կողմի դիվանագիտական, միջազգային-իրավական, քաղաքական անհեռատեսությունը, հայկական կողմի աղետալի սխալը, որն անխուսափելի դարձրեց այն եզրափակիչը, որ մենք ունենք այսօր։ Հենց այն պահին, երբ ԼՂՀ-ն դուրս բերվեց բանակցություններից, սկսվեց աղետի ավալանշը, որը մեզ հասավ 2020 թվականի աշնանը։

Եվ դրանում Փաշինյանի մեղքը չկա։ Փաշինյանը կատարել է իր սխալները, որոնց մասին ասվում է ստորեւ.
Ակնհայտ է, որ առանց այս իրավիճակում հստակություն մտցնելու, մենք չենք կարողանա անցնել մեր ժողովրդի առջև ծառացած կենսական մարտահրավերներին։
Խոսենք այդ մասին՝ հանելով աչքերից շղարշը։

 

2.

Ստորև ներկայացված տեքստի հիմնական մասը բաղկացած է ղարաբաղյան հակամարտության վերլուծությունից’ միջազգային իրավունքի, կոնֆլիկտաբանության, միջազգային քաղաքականության տեսանկյունից: Եվ այն կազմվել է դեռ 1999 թվականին։ Փոքր հավելումները կատարվել են 2000 թվականից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունների կապակցությամբ։ Այն տեսքով, ինչպես վերլուծական գրառումը ներկայացված է ստորև, այն ավարտվել է 2019 թվականի կեսերին՝ Ալիևի հետ Փաշինյանի առաջին հանդիպումի կամ առաջիններից մեկից հետո։

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը մանրամասն նկարագրված է Կազիմիրով Վլադիմիր Նիկոլաեւիչի կողմից «խաղաղություն Ղարաբաղին (կարգավորման անատոմիայի)» մեծ աշխատանքում, նրա հրապարակումներում՝ ի պատասխան ադրբեջանցիների կողմից կշտամբանքների, ինչպես նաեւ հայկական կողմից: նրա աշխատանքը տեղադրված է նրա անձնական կայքում Ինտերնետում, այնտեղ էլ նա ներկայացնում է հակամարտության կարգավորման հետ կապված կազմված փաստաթղթերը։ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության վերաբերյալ մեծ լուրջ հետազոտություն է հրապարակվել Թոմաս դե Վաալը ” Սեւ այգի “գրքում (Թոմ դե Վաալը բրիտանացի լրագրող է, գրող, Կովկասի մասնագետ)։ կան բազմաթիվ այլ հրապարակումներ, շատ ու անընդհատ հոդվածներ են հրապարակում ադրբեջանցիները։ Հասկանալի է, որ ադրբեջանցիների հրապարակումներում օբյեկտիվություն չկա։ Իրենց ստի հիմնավորման մեջ նրանք հաճախ վկայակոչում են ինչ-որ օտար հեղինակի Հրապարակումը եվրոպական կամ ամերիկյան մամուլում։ Ես հատուկ նայել եմ, թե ովքեր են այս հեղինակները եւ որտեղի՞ց նրանց տեղեկատվություն: Պարզվում է, որ այդ օտարերկրյա հեղինակներն իրենք են տեղեկատվություն վերցնում ադրբեջանական աղբյուրներից։ Դրանք կարող են լինել նաև իրենք՝ ադրբեջանցիները՝ օտարերկրացիների տարբեր անուններով։ Բայց դա կարող է նաեւ լինել մեկը, ում անձնագրում գրված է, որ նրա անունը ոչինչ է, ով համաձայնում է փողի համար նման բան հրապարակել: Բայց ԼՂՀ-ի և հայերի մասին կեղծ պատկերացում կազմելու էֆեկտը (ազդեցությունը) ինչ-որ չափով ձեռք է բերվում։

*
Այն դեպքերում, երբ այլ ժողովրդի պետության կազմում գտնվող ժողովուրդը քայլեր է ձեռնարկում դեպի անկախություն, “ազգի ինքնորոշման իրավունք” Միջազգային-իրավական նորմին (սկզբունքին) հաճախ հակադրվում են պետությունների տարածքային ամբողջականության և սահմանների անխախտելիության միջազգային-իրավական սկզբունքները։

Համարվում է, որ դրանք իրարամերժ նորմեր են։ Սակայն իրականում նշված միջազգային-իրավական ինստիտուտների հիման վրա ծագող իրավահարաբերությունները միմյանցից տարբերվում են իրենց բնույթով եւ սուբյեկտային կազմով։ Առաջին դեպքում իրավահարաբերությունների սուբյեկտներն են սուբպետական կազմակերպված ժողովուրդն ու գերիշխող պետությունը, իրավահարաբերությունները հիմնված են ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի միջազգային նորմի վրա։ Երկրորդ դեպքում իրավահարաբերությունների սուբյեկտներն են ինքնիշխան պետությունները, իրենց բնույթով իրավահարաբերությունները միջպետական են եւ սահմանների անխախտելիության սկզբունքները վերաբերում են դրանց:

Սուբպետական կազմակերպված Ժողովրդի կողմից ինքնորոշման իրավունքի իրացումը՝ ինքնիշխան պետության կարգավիճակ ձեռք բերելու տեսքով, դա, ըստ էության, իր պետականության անկախության ձեռքբերումն է, այլ ոչ թե քաղաքական կազմակերպությունը զրոյից, քանի որ ժողովուրդն արդեն ունի պետական կազմակերպությունը՝ գերիշխող պետության կազմում։ Սա ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի իրացման երեք ձևերից մեկն է, որը նախատեսված է միջազգային իրավունքով (“միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին հռչակագրով…”)։ Ավելի մանրամասն դրանց մասին ադրբեջանա-ղարաբաղյան խնդրի հետ կապված ես գրել եմ մեկ այլ վերլուծական նյութում։

Պետական սահմանների անխախտելիության եւ տարածքային ամբողջականության սկզբունքներն արգելում են այլ պետության տարածք ներխուժումը եւ դրա տարածքի մի մասի օտարումը։
Սակայն եթե այդ սկզբունքը տարածվի նաև սուբպետական կազմակերպված ժողովրդի և գերիշխող պետության միջև իրավահարաբերությունների վրա, ապա ժողովուրդները զրկվում են ազատությունից և անկախ գոյության իրավունքից, իսկ պետությունները վերածվում են այլ ժողովուրդների համար բանտի։ Նման մեկնաբանությունը հակասում է ՄԱԿ-ի կանոնադրության վրա հիմնված ժամանակակից միջազգային կարգին։

Այսպիսով, միջազգային իրավական նորմերը մի կողմից պաշտպանում են պետություններին իրենց սահմանների և տարածքային ամբողջականությունը արտաքին խախտումից, իսկ մյուս կողմից՝ այլ պետության ներսում ենթապետական կազմակերպություն ունեցող ժողովուրդներին ինքնորոշման իրավունք են տալիս ընդհուպ մինչև լիակատար անկախություն։ Հավասարապես պաշտպանվում են ինչպես պետությունների, այնպես էլ պետությունների ներսում ոչ տիտղոսային ժողովուրդների իրավունքները։ ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը, միջազգային իրավունքը պահանջում են, որ պետությունները նպաստեն ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի իրացման գործընթացին։

Սակայն միջազգային հարաբերությունների պրակտիկայում պետությունները, ՄԱԿ-ը, որպես ազգամիջյան հակամարտությունների կարգավորման հիմք, մի դեպքում ընդունում են ազգերի ինքնորոշման իրավունքի միջազգային-իրավական սկզբունքի նորմերը, մյուս դեպքերում այդ սկզբունքը չեն կիրառում, այլ հիմք են ընդունում սահմանների անխախտելիության, տարածքային ամբողջականության սկզբունքները:

Դա բացատրվում է ավելի խորը պատճառներով՝ միջազգային իրավունքի ընկալման հայեցակարգային (կոնցեպտուալ) տարբերությամբ։ Մի հայեցակարգի համաձայն՝ միջազգային հարաբերությունները կարգավորվում են միջազգային իրավունքի նորմերով, որոնք պարտադիր են բոլոր պետությունների համար, և իրենց բնույթով նման միջազգային վեճերն ու հակամարտությունները պետք է լուծվեն միջազգային իրավունքի նույն նորմերի (սկզբունքների) հիման վրա, այսինքն՝ միատեսակ՝ պետությունների ներսում իրավակիրառ պրակտիկայի նմանությամբ։

Ըստ մեկ այլ հայեցակարգի՝ միջազգային հարաբերություններում գոյություն չունի պետությունների համար պարտադիր իրավունքի համակարգ, քանի որ իրավունքը հնարավոր է միայն պետությունում, որը պաշտպանում է իրավունքը և դարձնում այն պարտադիր բոլորի համար։ Պետությունների նկատմամբ չկա պետություն (համաշխարհային պետություն), ինչը բացառում է միջազգային իրավունքի գոյությունը։ Բայց այդ հայեցակարգը չի ժխտում միջազգային իրավական նորմերի գոյությունը բնավ։ Նա ասում է, որ միջազգային հարաբերություններում կան նորմեր, որոնք վերաբերում են միջազգային իրականության տարբեր ասպեկտներին։ Կախված Միջազգային հարաբերությունների ոլորտում առկա կոնկրետ իրավիճակից՝ պետություններն ազատ են ընտրելու այս կամ այն նորմը՝ որպես իրենց գործողությունների հիմք։

Առաջին հայեցակարգին հավատարիմ է Ռուսաստանը, ֆրանկո-գերմանական ըմբռնումը միջազգային իրավունքի (ընդհանուր առմամբ մայրցամաքային եվրոպական), Չինաստանը, Հնդկաստանը, Ճապոնիան նույնպես հավատարիմ են այս հայեցակարգին, բայց ոչ այնքան ֆորմալ եւ ուղիղ, որքան Ռուսաստանը.
Երկրորդ հայեցակարգը, ըստ էության, ԱՄՆ-ի կողմից միջազգային իրավունքի ըմբռնումն է, անգլո-ամերիկյան ըմբռնումը, ընդհանուր առմամբ: Միջազգային իրավունքի կոնկրետ նորմի ընտրության հիմքում ընկած է արդարությունը, որի հետ կապված են ազատությունը, մարդու իրավունքները, հավասարությունը, անվտանգությունը, մարդասիրական դրդապատճառները և նման արժեքները։ Մասնավորապես, մեր՝ ղարաբաղի հակամարտությունների դեպքում ԱՄՆ-ը ելնում է արդար պայքարի (պատերազմի) սկզբունքից։ Եթե ԱՄՆ-ն տեսնում է, որ ժողովուրդն արդար պայքար է մղում անկախության, ազատության համար, նման իրավիճակի նկատմամբ իր վերաբերմունքը կառուցում է ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի միջազգային-իրավական նորմերին համապատասխան։ Եթե ԱՄՆ-ն նման պայքարը անարդար է գնահատում, ապա գործում է մեկ այլ նորմի հիման վրա։

Այսպես, ԱՄՆ-ը (եւ մի շարք այլ եվրոպական պետություններ) ճանաչել Է Կոսովոյի Հանրապետության անկախությունը, ավելին՝ նպաստել է այդ պետության ստեղծմանը՝ ալբանացիների պայքարն արդար համարելով, իսկ Կոսովոյի վերադարձը Սերբիայի ինքնիշխանությանը անհնար՝ էթնիկ հակամարտության պատճառով։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ-ն չի ճանաչել անկախությունը և պահանջում է վերադարձնել Աբխազիայի, Հարավային Օսիայի Հանրապետությունը Վրաստանի կազմի մեջ՝ դրանք համարելով անարդարացիորեն օտարված, Ռուսաստանի օգնությամբ բռնակցված։

Ռուս քաղաքական գործիչները, ղեկավարությունը (Պուտինը) վրդովմունք են հայտնում, ասում են, որ ԱՄՆ — ն եւ եվրոպական գլխավոր տերությունները երկակի ստանդարտներ ունեն, ասում են, որ “ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի” միջազգային-իրավական նորմը պետք է հավասարապես կիրառվի ինչպես Կոսովոյի, այնպես էլ Աբխազիայի, Հարավային Օսիայի, Ղրիմի նկատմամբ:
Բայց դրանք ոչ թե երկակի ստանդարտներ են, այլ միջազգային իրավունքի այլ հայեցակարգային Ըմբռնում։ Իսկ դա հենց չեն հասկանում ռուս քաղաքական գործիչները։
Դա չեն հասկանում նաև Հայաստանում՝ համարելով, որ ղարաբաղյան հարցում միջազգային հանրությունը (ազդեցիկ պետություններ) երկակի չափանիշներ է որդեգրել՝ չճանաչելով Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախությունը։ Ճանաչման խնդրով ես գրել եմ նախորդ հրապարակումներից մեկում։ Ասեմ, որ միջազգային իրավունքի և միջազգային քաղաքականության տեսանկյունից Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի նկատմամբ Հայաստանի իշխանությունների մոտեցումն այնքան անիրազեկ (ոչ կոմպետենտ) էր, որ մենք կարող ենք այն բարբարոսական անվանել։

Միջազգային իրավունքի ընկալման հայեցակարգային տարբերությունը մենք պետք է հաշվի առնենք մեր իրավա-դիվանագիտական պայքարում՝ ԼՂՀ փաստացի եւ իրավաբանական անկախության ամրապնդման համար, որպեսզի յուրաքանչյուր երկրի հետ խոսենք “նրանց հայեցակարգային լեզվով”։

ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 1993 թվականի բոլոր բանաձեւերում ՙ 1993 թվականի ապրիլի 30-ի թիվ 822, 1993 թվականի հուլիսի 29-ի թիվ 853, 1993 թվականի հոկտեմբերի 14-ի թիվ 874, 1993 թվականի նոյեմբերի 12-ի թիվ 884՚ “Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ իրավիճակի” մասին դրույթներ են պարունակվում, որոնք վերաբերում են Հայաստանի եւ Ադրբեջանի փոխհարաբերություններին եւ Ադրբեջանի եւ “Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի տեղական հայկական ուժերի” փոխհարաբերություններին (ավելի մանրամասն բանաձևերը ներկայացված են սույն վերլուծական գրության հաջորդ բաժնում):

Հայաստանի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության վերաբերյալ խոսվում է փոխհարաբերություններում առկա լարվածության մասին, կոչ է արվում Հայաստանին օգտագործել իր ազդեցությունը Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի հայերի վրա՝ բանաձևերի պահպանմանը հասնելու նպատակով: Այդ ձևակերպումներն արտացոլում են Հայաստանի դերը ղարաբաղյան հակամարտության հարցում։ Հայաստանը հանդես է գալիս որպես միջնորդ հակամարտող կողմերի եւ Լեռնային Ղարաբաղի հայերի կողմից ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձեւի կատարման երաշխավոր:

Որպես կողմ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունում նշված են “Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի տեղաբնակ հայերը”: Դա արտացոլված է ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի 822 բանաձեւի նախաբանում ՝ ձեւակերպմամբ “Մտահոգությամբ նշելով զինված ռազմական գործողությունների էսկալացիան, մասնավորապես’ տեղի հայկական ուժերի վերջին ներխուժումը Ադրբեջանի Քելբաջարի շրջան”, ինչպես նաև 853 բանաձևի 9-րդ կետում, 884 բանաձևի 2-րդ կետում: Գրավյալ տարածքների ազատագրման, օկուպացիոն ուժերի դուրսբերման կոչերն ու պահանջներն ուղղված են Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի հայերին։

Հաշվի առնելով, որ հակամարտության կողմերը էթնիկ առանձնացված սուբպետական տարածաշրջանն ու մետրոպոլիան են, եւ այն առաջացել է սուբպետական մակարդակով կազմակերպված ժողովրդի անկախության ձգտման հետ կապված, կողմերի փոխհարաբերություններին համապատասխանում է (relevant) ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի միջազգային-իրավական նորմը:
Ներկայումս Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն ավարտված է՝ անցնելով իր հանգուցալուծման ռազմական փուլի միջով (հիշեցնում եմ, որ այս տեքստը 2000 թվականի դրությամբ է)։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախությունը, “Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի” ինքնորոշման իրավունքը, որը չհաջողվեց խաղաղ ճանապարհով իրականացնել ԽՍՀՄ իշխանությունների, իսկ հետո նաև Ադրբեջանի Հանրապետության հետ կոնսենսուսով, ձեռք բերվեց իր պետական կազմակերպության անկախության համար արդար պայքարի (պատերազմի) միջոցով:

Հետկոնֆլիկտային շրջանում բանակցությունների առարկա է մնում նոր հարաբերությունների հաստատումը, խաղաղության պայմանագրի կնքումը, Ադրբեջանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության, ինչպես նաև Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև անվտանգ և բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումը: Իհարկե, այստեղ հարց է ծագում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունից դուրս գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կողմից վերահսկվող տարածքների մասին։ Այս առումով բանաձևերը պարունակում են նաև կոնկրետ և հստակ դրույթներ, մատնանշված են նաև այն պատճառները, որոնք հանգեցրել են այդ շրջանների օկուպացմանը՝ Ադրբեջանի Հանրապետության կողմից ռազմական գործողությունների վերսկսում և հակամարտության խաղաղ կարգավորումից հրաժարում, ինչը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի պահանջների խախտում է։

Միայն ԼՂՀ իրավունք ունի և իրավասու է բանակցություններ վարել ինչպես արդեն «de facto» միջազգային հարաբերությունների սուբյեկտ։ Դա հաստատվում է, մասնավորապես, Բիշքեկի արձանագրության, 1994 թվականի մայիսի 12-ի հրադադարի մասին համաձայնագրի ստորագրման մեջ ԼՂՀ մասնակցությամբ։ Հայաստանը պետք է որպես երաշխավոր մասնակցի ձեռք բերված համաձայնությունների կատարմանը և իր հարաբերությունները կարգավորի Հ. Ադրբեջանի հետ։

Ադրբեջանի կողմից ռազմական գործողությունների վերսկսումը, ինչպիսին 2016 թվականի ապրիլին էր, ոչ միայն ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի վերոնշյալ բանաձևերի խախտում է, այլև ագրեսիայի ակտ է Լ.-Ղ. Հանրապետության դեմ: Եվ այդ մասին պետք է ասել։

ԼՂՀ-ին Իր կամքին հակառակ համաձայնագիր կնքել պարտադրելու նպատակով ռազմական ուժի կիրառման սպառնալիքն անթույլատրելի է: Կա միջազգային իրավական նախադեպ, որը ստեղծվել է Ավստրիայի հարցով Նյուրնբերգյան տրիբունալի որոշմամբ։ Ավստրիան տրիբունալի կողմից որպես հանցագործ երկիր է ներգրավվել այն պատճառով, որ նա “անշլյուզ” — ը ստորագրել Է Գերմանիայի հետ։ Բայց ավստրիացի իրավաբանները միջազգային տրիբունալին ապացուցեցին, որ Ավստրիան այդ համաձայնագիրը ստորագրել է ուժով գերազանցող Գերմանիայի սպառնալիքով՝ ավիրել Ավստրիան “անշլյուզից” հրաժարվելու դեպքում, այսինքն՝ Ավստրիան Գերմանիայի հետ միության մասին համաձայնագիրը ստորագրել է իր կամքին հակառակ։

Մեղադրյալների նստարանից Ավստրիային նստեցրել են նացիզմի զոհերի աթոռին, իսկ ժողովրդի կամքին հակառակ միջազգային համաձայնագիր կնքելու հարկադրանքը (ստիպելը) տրիբունալը ճանաչել է միջազգային հանցագործություն: Դա դարձել է միջազգային իրավունքի հիմնական սկզբունքներից մեկը (Այդ նախադեպի մասին ես հայտնել եմ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարություն դեռ 1991-ին կամ 1993-ին, երբ Ադրբեջանը փորձում էր ռազմական ուժով ստիպել ԼՂՀ-ին հրաժարվել անկախությունից և մնալ Ադրբեջանի կազմում)։

Լեռնային Ղարաբաղի փոխարեն Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությունը Ադրբեջանի Հանրապետության հետ բանակցություններին փոխում է կողմերի իրավահարաբերությունների (փոխհարաբերությունների) բնույթը։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության փոխարեն Հ. Ադրբեջանի հետ հակամարտության մասնակից-կողմի է վերածվում Հայաստանը, համապատասխանաբար, կողմերի միջազգային-իրավական հարաբերությունները ենթակա են պետական սահմանների անխախտելիության և տարածքային ամբողջականության սկզբունքների գործողությանը, Հայաստանը դառնում է ագրեսոր, որը օկուպացրել է Ադրբեջանը, Ընդ որում՝ ողջ Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանը, այլ ոչ թե Միայն այն շրջանները, որոնք գտնվում են այդ տարածաշրջանից դուրս, Ղարաբաղը դառնում է հակամարտության օբյեկտ՝ որպես տարածք:

Հայաստանը բանակցություններում ոչ մի դեպքում չպետք է փոխարինի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությանը։

Ես դիտել եմ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի անդամների բոլոր ելույթները բանաձևերի ընդունման կապակցությամբ։ Ելույթ են ունեցել ոչ բոլոր անդամները, Բայց ելույթ ունեցողներից գրեթե բոլորը, բացառությամբ Ֆրանսիայի ներկայացուցչի (մեկ անգամ Ֆրանսիան նույնպես քննադատել է), դատապարտում էին Հայաստանին։

Մեր ընդդիմախոսներն ասում են, որ Հայաստանը բռնակցել է մեր տարածքը, բուն ադրբեջանական հողերը, Հայաստանը ագրեսոր է, Հայերը ֆաշիստներ են, որոնք կազմակերպել են ադրբեջանական ժողովրդի Խոջալուի ցեղասպանությունը, “Լեռնային Ղարաբաղը գրավված է ահաբեկիչների կողմից”, լավագույն դեպքում ասում են “անջատողականներ”։ Հասկանալի է, որ փակ բանակցություններում Մեր ընդդիմախոսներն այլ հռետորաբանություն ունեն, հնարավոր է, որ ավելի իրատեսական, ազատ և ճկուն են իրենց դիրքորոշման մեջ։ Բայց ինչպես հրապարակային ելույթներում գործող քաղաքական գործիչները, այնպես էլ սոցիալական ցանցերում շարքային մարդիկ խոսում են Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության, սահմանների անխախտելիության մասին։ Ասում են նաև, որ Լ. Ղարաբաղը բնիկ ադրբեջանական հող է, գտնվում է Ադրբեջանի Հանրապետության սահմաններում։

Ադրբեջանցիները բազմաթիվ գրքեր ու հոդվածներ են հրապարակում իբր Ադրբեջանի պատմության մասին, ասում են, թե իրենք աբորիգեն են Ադրբեջանի տարածքում, ալբանացիների ժառանգներն են, Լ. Ղարաբաղը բնիկ ադրբեջանական հող է, ասում են ՝ Երևանը ադրբեջանական քաղաք է ադրբեջանական հողում։ Ասեմ, որ նրանք չեն ասում, թե դա թուրքական կամ թյուրքական է, այլ ասում են, թե ադրբեջանական, և դրանում է թաքնված հիմնարար իմաստն ու ուղերձը, որը մեր պատմաբաններն ու քաղաքական գործիչները, էլ չենք խոսում ժողովրդի լայն զանգվածների մասին, չեն հասկանում։ Նման բան են գրում և լուրջ պարբերականներում, ինչպիսիք են Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիայի հրատարակությունները, և սովորական ինտերնետ և պարբերական մամուլում։ Ես կարդացի նման ենթադրյալ ուսումնասիրություններ.
Սա, իհարկե, պատմության կեղծում է (այս գործում հայտնի վարպետ է ակադեմիկոս Զիա Բունիյաթովը), որը պայմանավորված է «ադրբեջանցի» ազգային ինքնության անլիարժեքությամբ (մեկ ալբանացիներ, մեկ թուրքեր, մեկ թաթարներ)։ Նրա ակունքները հասկանալի են։ Բայց դա նաեւ հանրային գիտակցության զանգվածային վերամշակում է, որպեսզի երիտասարդները պատրաստ լինեն պայքարել իբր իրենց հողի համար եւ իրենց միակ կյանքը տալ դրա համար, Եվ դա ամրացնում է մեզ նկատմամբ անընդհատ շրջանառվող ատելությամբ։

Ի տարբերություն հնչեղ երգչախմբի, որով նրանք երգում են իրենց տարածքային ամբողջականության եւ սահմանների անխախտելիությունը մասին, մեր ձայնը Լ.-Ղ. Հանրապետության ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի, իսկ, ըստ էության, արդարության, անկախության և ազատության իրավունքի մասին շատ թույլ է հնչում.
Հասկանալի է, որ հակամարտության վերջնական փուլի վերաբերյալ մեր դիրքորոշումը մշակելիս հաշվի են առնվում ժամանակակից միջազգային հարաբերությունների միջավայրը, էությունն ու միտումը, ներառյալ այն, որ մենք գտնվում ենք թյուրքական ժողովուրդների կենտրոնում, ավելի լայն՝ իսլամի կենտրոնում (թեեւ իսլամի հետ մենք խնդիրներ չունենք), եւ մեզ համար շիաները չեն կռվի սուննիների հետ, իսկ ռուսները ՝ թուրքականների հետ։

Մենք, ցավոք սրտի, չենք կարող խոսել Նապոլեոն Բոնապարտի նման, ով Ֆրանսիայի Հանրապետությունը ճանաչելու եվրոպական միապետությունների հրաժարվելու կապակցությամբ ասել է. կարելի է նաեւ արեւը չճանաչել, բայց դրանից այն չի դադարում շողալ:

Պետության ճանաչումը սուբյեկտիվ քաղաքական ակտ է։ Այն պայմանավորված չէ ոչ պետության որակով (տրամաբանության լեզվով ասած), ոչ նրա հատկությամբ, ոչ նրա կազմակերպության և քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների բնութագրմամբ, ոչ իշխանության կազմակերպմամբ։ Այնուամենայնիվ, այս կամայական եւ անախրոնային ծեսը կարեւոր է ժամանակակից միջազգային հարաբերություններում:

Մենք պետք է միջազգային հանրությանը ցույց տանք, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը կայացած պետություն է։

Դրա համար մենք պետք է ներկայացնենք Լ.-Ղ. Հանրապետության հասարակա-քաղաքական կազմակերպության համեմատական վերլուծությունը այլ պետությունների հետ։ Որպես չափանիշների սանդղակ (չափանիշային սանդղակ)՝ պետք է վերցնել հատկություններ՝ բնորոշ գծեր, որոնք բնորոշ են ցանկացած եվրոպական պետությանը։

Մենք նաև պետք է ցույց տանք, որ Լ.-Ղ. Հանրապետության՝ որպես պետության գործունեությունը համապատասխանում է միջազգային համակարգի (միջպետական համակարգի) գործունեության օրինաչափություններին՝ հիմնված ՄԱԿ-ի կանոնադրության, միջազգային իրավունքի, միջազգային շփման ավանդույթների վրա և եւ նմանապես է ցանկացած այլ պետության գործունեությանը միջազգային ոլորտում։

Այս առումով, կարեւոր է չանտեսել տեսադաշտից վեճի կառուցվածքի սահելու միտումը։ Վեճի կառուցվածքը բաղկացած է սուբյեկտի վերաբերմունքից օբյեկտի եւ օբյեկտի միջոցով՝ այլ սուբյեկտի նկատմամբ։

Հակամարտությունում տեղի է ունենում կառուցվածքի փոփոխություն. օբյեկտի հետ հարաբերակցությունը տեղափոխվում է սուբյեկտի, ստացվում է երկու սուբյեկտ ‘ սուբյեկտ հարաբերություններ, երկու “իրենց համար” օբյեկտի նկատմամբ հարաբերությունները:

Մեր դեպքում մեր ընդդիմախոսները օբյեկտից տեղափոխումը ներկայացրել են ոչ թե վեճի այլ սուբյեկտի, այլ բոլորովին այլ սուբյեկտի ՝ Հայաստանի։

Վեճի առարկան բաց է համակարգի (կամ սանդղակի) հաշվարկի համար, որը բաղկացած է տարբեր չափանիշներից՝ իրավական, էքզիստենցիալ, պատմական, բարոյական, քաղաքական, տնտեսական, հումանիտար, ինչ-որ բան էլ կարելի է բերել։

Եվ այստեղ տեղին է, ավելի ճիշտ՝ Սա այն վայրն է, որտեղ մենք կարող ենք բերել մեր պատմական փաստարկները, էքզիստենցիալ, բարոյական, իրավական և այլ փաստարկները։ Ինչպես ցանկացած վեճի, դա փաստարկ (ապացուցողական) գործընթաց է. Մենք խոսում ենք կյանքի իրավունքի եւ մեր կյանքի ինքնուրույն կազմակերպման մասին, մենք չենք հավակնում ավելին, քան հավասար եւ նույն ծավալով մարդու իրավունքների եւ սեփական պետությունում սեփական հասարակության ազատ քաղաքական կազմակերպության նկատմամբ ժողովրդի իրավունքի: Եվ վեճի լուծման սուբյեկտը Լ. Ղարաբաղն է, որի ժողովրդի անկախության պահանջն առանց չափազանցության եւ պաթոսի գրված է արյամբ:

Բայց չկա դա հակամարտության մեջ, քանի որ խնդիրը օբյեկտից տեղափոխվում է սուբյեկտ։ Հակամարտության հիմնական չափանիշը մնում է դրա արդյունքը. ով ինչի հետ մնաց, ով ավելի շատ տուժեց, ով ինչ է արել։ Ահա և մոռանալով հակամարտության էությունը, սկիզբը և զարգացումը, այն ամենը, ինչ ադրբեջանցիները մեզ հետ են արել, մեզ ասում են, որ ի խախտումն տարածքային ամբողջականության և սահմանների անխախտելիության սկզբունքի Հայաստանը զավթել է ադրբեջանցիների տարածքի 20% — ը, և մենք. Ռ.Հայաստանն ու հայերը ավտոմատ կերպով դառնում ենք ագրեսոր, իսկ Ղարաբաղը, ինչպես նշեցի, դառնում է հակամարտության օբյեկտ՝ որպես տարածք:

Պետք է խոստովանել, որ վեճի նման մեկնաբանությունում ադրբեջանական կողմը բավական հաջողել է։

Ղարաբաղի ղեկավարների՝ Քոչարյանի (և Սարգսյանի) անցումը Հայաստանի ղեկավարությանը, ըստ էության, ջնջեց Հայաստանի և ԼՂՀ-ի միջև սահմանը, ծանրակշիռ հիմք տվեց Արցախի ինքնորոշման խնդիրը մեկնաբանելու որպես հարևան պետության տարածքի անեքսիայի հետ կապված հակամարտություն։

Մենք այսօր քաղում ենք այդ ռազմավարական սխալի պտուղները։

Այլ երկրներ լսում են մեր փաստարկները Ղարաբաղի կողմից իր կյանքն ինքնուրույն կազմակերպելու մասին՝ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի իրացման ճանապարհով, բայց բանակցություններում որպես ընդդիմախոս տեսնում են Հայաստանը։ Մեր խոսքերը գնահատում են որպես հնարք, բառախաղ, հավատում են իրենց աչքերին։

Հակամարտության լուծման նման կառուցվածքում Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի հաստատման Մենք չենք գնա, քանի որ այն տանում է այլ ուղղությամբ։
Առանց հակամարտության լուծմանը Ղարաբաղի մասնակցության, լուծման հասնել անհնար է։ Եվ մենք պետք է ապավինենք ինքներս մեզ. Վանից մինչև Լ. Ղարաբաղ մեր կորուստները, պետականության լիակատար կորստի եզրին գտնվելը, գազանաբար կործանված ժողովուրդը, պատմական տնից վտարումն այն մետաղադրամն է, որի մեջ փոխարկվեց մեր հույսը ուրիշների վրա:

Այսօր հանրապետությունում Լ. Ղարաբաղի հարցի վերաբերյալ տարբեր տեսակետներ կան։ Մասամբ դրանք հնչում են գործող իշխանություններին քննադատելու համար, բայց կան նաև անկեղծ մտածողներ, որ Լ. Ղարաբաղն ու Հայաստանը մեկ ամբողջություն են։ Նրանք լավ մարդիկ են, հայրենասերներ, բայց նրանց հայացքն ամրագրված է մոտակա, թվացյալ իրականության տեսանելիության վրա։ Սակայն “իմաստունի աչքերը նրա գլխում են”, ինչպես պատմության մեր վաղեմի ճամփորդները գրի առան Էկլեզիաստի գրքում՝ այդ արտահայտությունը վերագրելով իրենց թագավորին։

 

***
2000 թվականին ղարաբաղյան հարցի վերաբերյալ հայկական կողմի դիրքորոշման վերաբերյալ իմ մտավախությունների մասին ես կիսվեցի Ռուբեն Շուգարյանի հետ, այն ժամանակ Հայաստանի փոխարտգործնախարարը, որն, ցավոք, հանկարծամահ եղավ 2019 թվականին։ Նա շատ կրթված, մտավոր, շփման մեջ աներեւակայելի հաճելի մարդ էր, արժանապատվության եւ գործարարության հետ հաղորդակցվելու պարզության համադրության օրինակ (ինձ ներկայացվեց որպես Ռուբիկ): Մի քանի խոսք փոխանակելով՝ ես տեսա, թե որքան խորաթափանց մարդ է նա։ Նա անմիջապես հասկացավ ինձ, ասաց, որ ղարաբաղյան հակամարտությունն անցել է իր ռազմական փուլը, քաղաքական կարգավորումը բարդ է ընթանում, միջազգային իրավական միջոցները, ըստ երևույթին, կմնան միակ ճանապարհը։ Ռուբենն ասաց. “մենք քո օգնության կարիքն ունենք”, Ես ասացի, որ դրա համար էլ խնդրեցի կազմակերպել մեր հանդիպումը։ Ռուբենն ասաց, որ կխոսի պետության ղեկավարի հետ, որպեսզի ղարաբաղյան հարցում իմ մասնակցությունը կարգավորվի։ Հետո անհարմար զգալով և տարակուսելով՝ Ռուբեն Շուգարյանը հայտնեց, որ պետության ղեկավարը դա ակտուալ չի համարում։

Իշխանության գալուց կարճ ժամանակ անց պարզ դարձավ, որ Փաշինյանը սխալ քայլեր է կատարում ղարաբաղյան հարցի և, ընդհանրապես, արտաքին քաղաքականության ուղղությամբ։ իր էպատաժով տարված՝ նա չէր նկատում, թե ինչպես է նա նայվում ու ընկալվում կողքից՝ հանրության կողմից, որը նրան չեզոք է, ի տարբերություն հայկականի, որին նա համակրում է։ Երբ Փաշինյանն արտասանեց հայտնի կարգախոսը՝ Արցախը Հայաստանն է և վերջ, այն էլ՝ «միացում» հռչակեց, Ես տեսա, որ Փաշինյանը չի գիտակցում ղարաբաղյան հարցում այն աղետալի ժառանգությունը, որը նրան է հասել Քրչարյանից և Սերժ Սարգսյանից։ Երբ հարցնում էին Փաշինյանի այս արտահայտության վերաբերյալ իմ վերաբերմունքը, ես բացատրում էի, որ Փաշինյանի այս արտահայտությունը ռուսերեն ճիշտ չեն թարգմանում։ Ես բացատրում էի, որ հայկական ազգային ինքնագիտակցության համատեքստում դա նշանակում է, որ Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղը) հայոց երկիր է, հայերի պատմամշակութային լանդշաֆտը, չէ որ Փաշինյանն չի ասել, թե Արցախը Հայաստանի Հանրապետության մի մասն է։ Այնուամենայնիվ, Փաշինյանն իր ոչ կոմպետենտ գործողություններով շարունակում էր շարժումը դեպի աղետալի հանգուցալուծում ՝ նույնիսկ արագացնելով այն։

Ես խնդրեցի վերևում բերված վերլուծական նյութի այս մասը փոխանցել վարչապետ Փաշինյանին։

Ինչպես վերը նշվեց, 1994 թվականի մայիսի 12-ի համաձայնագրում կրակի դադարեցումից հետո մնացած հարցերի կարգավորման համար նախատեսված էր 10 օր։ Ոչ թե 10 տարի, ոչ թե մեկ տարի, այլ 10 օր: Եվ առաջին պատերազմի ավարտից հետո և մինչև 2020-ի պատերազմը 26 տարի շարունակ այս 10 օրը միակ ժամանակահատվածն է, որն աշխատել է մեզ համար։ Այդ 10 օրը լրանալուց հետո ժամանակն սկսեց աշխատել մեր դեմ։ Բայց հաղթանակի էյֆորիան և հայրենասիրական հռետորաբանությունը, եթե այլ կերպ չասենք, թույլ չէր տալիս հասկանալ դա։
Ինչպես ստացվեց, որ առաջին 4-ամյա Ղարաբաղյան պատերազմի ավարտից 26 տարի անց այդ հակամարտությունը հանկարծ բռնկվեց այդ ուժի, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը վերածվեց անորոշ ձեւավորոման. Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղը համարում է իր տարածաշրջանը, բայց նա չունի ինքնիշխանություն, այսինքն ՝ իշխանություն նրա նկատմամբ։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունն իրեն պետություն է հայտարարել, սակայն նրա ղեկավարությունը ոչինչ չի արել, որպեսզի Հանրապետությունը մտնի միջազգային հանրություն ու կազմակերպություններ որպես ինքնուրույն պետություն։ Հայաստանը խոսում էր ԼՂՀ ինքնորոշման մասին, բայց Հայաստանի ղեկավարությունն ինքը չի ճանաչում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախությունը։ Համատարած անհեթեթություն.
Այստեղ Ասեմ, որ ավելի ուշ, հավանաբար, երբ Փաշինյանը հասկացավ Հայաստանի նախկին իշխանությունների հիմնարար սխալը, սկսեց քայլեր անել Քոչարյանից եկող այդ սխալը ուղղելու ուղղությամբ, բայց նրա մոտ դա չստացվեց։ Ինքը ՝ Փաշինյանը, երկրորդ՝ թույլ տվեց իր սխալները, իսկ նախ՝ դատելով նրա գործողություններից ու խոսքերից, նա, ինչպես նաև իր թիմը, հայտնվել են ոչ կոմպետենտ ու անհեռատես, ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին քաղաքականության շատ առումներով։

Լեռնային Ղարաբաղի բանակցային գործընթացի ձախողման եւ մեր հայրենիքի աղետալի վիճակի համար նախկին եւ ներկա իշխանությունների շարունակվող փոխադարձ մեղադրանքները պահանջում են եւս մի քանի խոսք ասել ԼՂՀ կարգավիճակի եւ ղարաբաղյան կարգավորման մասին:

3.

Նախեւառաջ, պետք է նշվեն ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմանը մասնակցող մարմինները եւ նորմատիվ բազան։

Այսպես, Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը գտնվում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի ակտիվ աշխատանքի մեջ, որը տվել է դրա լուծման կայանքները։ Խնդրի լուծումն իրականացվում է Եվրոպայում անվտանգության եւ համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) կողմից, բանակցությունների ընթացիկ գործընթացը կազմակերպված է ԵԱՀԿ Մինսկի հանձնաժողովի շրջանակներում, որը հակամարտության կողմերի հետ շփման մեջ գտնվելով՝ առաջարկներ է մշակում հակամարտության ավարտից հետո չլուծված մնացած հարցերի վերաբերյալ։

Ղարաբաղյան կարգավորման համար հիմք ծառայող գլխավոր փաստաթղթերը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձեւերն են, դրանք 4-ն են, 1994 թվականի մայիսի 12-ի անժամկետ հրադադարի մասին համաձայնագիրը: Բացի այդ, կան հակամարտության կարգավորման առաջարկների մի քանի տարբերակներ, որոնք ձեւակերպվել են ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի հարցով։ Կան նաև բազմաթիվ կոչեր և հայտարարություններ այս հակամարտության վերաբերյալ տարբեր միջազգային կազմակերպությունների կողմից, որոնցում արտացոլված է ղարաբաղյան հակամարտության շուրջ միջազգային-քաղաքական ընդհանուր ֆոնը, ինչը շատ կարևոր է, բայց չունի փաստաթղթի ուժ, որն ունեն ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերը։

Եվ այսպես, ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտությունը քննարկման առարկա է (“ակտիվ զբաղմունքի”, ինչպես նշված է բանաձևերում) ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի՝ համաշխարհային հանրության գլխավոր միջազգային մարմնի (և Երկիր մոլորակ) կողմից։ Դրա լուծման միջազգային-իրավական հիմք են հանդիսանում միջազգային իրավունքն ու ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բանաձևերը։

ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի՝ 1993 թվականի ապրիլի 30-ին 3205-րդ նիստում ընդունված թիվ 822 Բանաձևում ասվում է:
անդրադառնալով 1993թ. հունվարի 29-ին եւ ապրիլի 6-ին Անվտանգության խորհրդի նախագահի արած հայտարարություններին Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության մասին,
լուրջ մտահոգություն հայտնելով Հայաստանի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև հարաբերությունների վատթարացման կապակցությամբ,
անհանգստությամբ նշելով զինված ռազմական գործողությունների էսկալացիան, մասնավորապես՝ տեղի հայկական ուժերի վերջին ներխուժումը Ադրբեջանի Քելբաջարի շրջան,
վերահաստատելով տարածաշրջանում բոլոր պետությունների ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության հարգանքը,
վերահաստատելով նաեւ միջազգային սահմանների անխախտելիությունը եւ տարածքի ձեռքբերման համար ուժի կիրառման անթույլատրելիությունը,
հայտարարելով Եվրոպայում անվտանգության եւ համագործակցության խորհրդակցության շրջանակներում իրականացվող խաղաղ գործընթացին իր աջակցության մասին եւ խորապես մտահոգված լինելով ավերիչ հետեւանքներով, որոնք կարող են այդ գործընթացի համար ունենալ զինված ռազմական գործողությունների էսկալացիան,
1. պահանջում է անհապաղ դադարեցնել բոլոր ռազմական գործողություններն ու թշնամական գործողությունները’ հրադադարի հաստատման նպատակով, ինչպես նաև անհապաղ դուրս բերել բոլոր օկուպացնող ուժերը Քելբաջարի շրջանից և Ադրբեջանի այլ վերջերս գրավված շրջաններից;
2. կոչ է անում շահագրգիռ կողմերին անհապաղ վերսկսել բանակցությունները Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության խորհրդակցության Մինսկի խմբի խաղաղ գործընթացի շրջանակներում հակամարտության կարգավորման նպատակով և ձեռնպահ մնալ ցանկացած գործողություններից, որոնք կդժվարացնեն խնդրի խաղաղ լուծումը…”:
Հասկանալի է, որ տեղի հայկական ուժերը, որոնց ներխուժման մասին խոսում է ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հայերն են։ Նրանց ուղղված “Քելբաջարի շրջանից և Ադրբեջանի այլ վերջերս գրավյալ շրջաններից բոլոր օկուպացնող ուժերի անհապաղ դուրսբերման” պահանջը (կետ 1) ենթադրում է, որ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն ելնում է այն փաստից, որ նշված շրջանները կազմում են Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքը, իսկ ԼՂՀ-ն չի պատկանում Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքին, այլապես հարկ կլիներ պահանջել օկուպացնող (բռնազավթող) ուժերի դուրսբերում նաեւ Լեռնային Ղարաբաղից, ինչը անհեթեթ կլիներ:

Այս կետի առաջին նախադասության մեջ ձևակերպված բոլոր ռազմական գործողությունների և թշնամական ակտերի անհապաղ դադարեցման պահանջը ևս ուղղված է նշված կողմերին:
Այս բանաձեւի 2 — րդ կետում ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն մատնանշում է հակամարտության լուծման եղանակը՝ “խաղաղ գործընթացի շրջանակներում”, ինչպես նաեւ միջազգային մարմինը (ինստիտուտը), որտեղ խաղաղ գործընթացը պետք է ընթանա՝ “Եվրոպայում անվտանգության եւ համագործակցության խորհրդակցության Մինսկի խումբը”:

Բացի այդ, բանաձեւից հետեւում է, որ կրակը դադարեցվել է, սակայն կողմերից մեկը վերսկսել է ռազմական գործողությունները, եւ դա դատապարտվում Է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից: Բանաձևում նշված չէ, թե ով է խախտում հրադադարի ռեժիմը, սակայն քաջ հայտնի է, որ այն խախտել է ադրբեջանական կողմը (դրան հաջորդած բանաձևերում Այդ մասին ավելի պարզ է ասված)։

Բանաձևում ներկայացված են նաև ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի “բոլոր օկուպացված ուժերի անհապաղ դուրսբերումը Քելբաջարի շրջանից և վերջերս գրավված այլ շրջաններից Ադրբեջան” պահանջի շարժառիթները (մոտիվները): Դատողությունները (նկատառումները), որոնցից ելնում Է ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն, բերված են բանաձեւի նախաբանում՝ “հաստատելով տարածաշրջանում բոլոր պետությունների ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության հարգումը”:

Ճանաչելով Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը’ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն պահանջում էր ԼՂՀ տեղական հայկական ուժերի դուրսբերումը Քելբաջարի, Աղդամի եւ Ադրբեջանի այլ շրջաններից: Ի տարբերություն այդ շրջանների (Քելբաջարի, Աղդամի ։ .. ) ԼՂՀ տարածքը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդը չի դասում Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքին: Դրանում անուղղակի ձեւով (implicitly) արտահայտված է ՄԱԿ-ի ԱԽ ըմբռնում և դիրքորոշում Ադրբեջանի հանրապետության սահմանների տարածքի մասին, որի ամբողջականությունը ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն հաստատում է։ Հաջորդ բանաձևերում հանգամանքի այս ըմբռնումը ՄԱԿ-ի ԱԽ-ում մնում է անփոփոխ։
Այստեղ նշված պահերը մեկնարկային կետեր (ելակետեր) են, որոնց հիման վրա ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն մոտենում է (պահանջում և կոչ է անում) Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծմանը, և դրանք կրկնվում են հաջորդ 3 բանաձևերում։

1993 թվականի հուլիսի 29-ի թիվ 853 (1993) երկրորդ բանաձեւում ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն նշում է, որ “հաստատում է իր 1993 թվականի ապրիլի 30-ի թիվ 822 (1993) բանաձեւը”, հղում է անում Եվրոպայում անվտանգության եւ համագործակցության խորհրդակցության Մինսկի խմբի նախագահի 1993 թվականի հուլիսի 27-ի զեկույցին: Այնուհետեւ, ինչպես եւ նախորդ բանաձեւում, ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն նշում է, որ հաստատում է “Ադրբեջանի եւ տարածաշրջանի բոլոր մյուս պետությունների ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը”, կրկին հաստատում է “նաեւ միջազգային սահմանների անխախտելիությունը եւ տարածքի ձեռքբերման համար ուժի կիրառման անթույլատրելիությունը”, 1-ին կետում նշում է, որ “դատապարտում է Աղդամի շրջանի եւ Ադրբեջանի Հանրապետության բոլոր վերջերս գրավված մյուս շրջանների գրավումը»; 3-րդ կետում նշվում է, որ “պահանջում է անհապաղ դադարեցնել բոլոր ռազմական գործողությունները եւ անհապաղ, ամբողջական եւ անվերապահ դուրս բերել հակամարտությանը մասնակցող օկուպացիոն ուժերը Աղդամի շրջանից եւ Ադրբեջանի բոլոր մյուս գրավյալ շրջաններից”:
6-րդ, 7-րդ, 8-րդ կետերում կրկնվում են “Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության հարցերով Մինսկի խմբի” շրջանակներում հակամարտության խաղաղ կարգավորման դրույթները։

ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 853 բանաձեւի 9-րդ կետում ասվում է. “Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը համառորեն կոչ է անում շարունակել իր ազդեցությունը Ադրբեջանի Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի հայերի կողմից 822 (1993) բանաձեւի եւ սույն բանաձեւի դրույթների պահպանումն ապահովելու եւ այդ Կողմի կողմից Մինսկի խմբի առաջարկությունների ընդունման նպատակով”:

Ինչպես երեւում է, Այս բանաձեւում ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի դիրքորոշումը տարածքային ամբողջականության, հակամարտության կողմերի, հակամարտության լուծման ուղիների եւ միջազգային ինստիտուտի վերաբերյալ, որի շրջանակներում պետք է ձեռք բերվի նման լուծում, նույնական է այն դիրքորոշմանը, որն ամրագրված է նախորդ բանաձեւում:

1993 թվականի հոկտեմբերի 14-ի 874 (1993) երրորդ բանաձեւում եւ 1993 թվականի նոյեմբերի 12-ի 884 (1993) չորրորդ բանաձեւում Անվտանգության խորհուրդը կրկնում է նախորդ բանաձեւերի դրույթները, մասնավորապես, նշում է, որ տագնապով նշում է “հրադադարի խախտումների եւ այդ խախտումներին ի պատասխան ուժի չափազանց կիրառման հետեւանքով ռազմական գործողությունների սրումը, մասնավորապես, Զանգելանի շրջանի եւ Ադրբեջանի Հանրապետությունում Հորադիզ քաղաքի օկուպացիան»; այնուհետեւ 884 բանաձեւի 1-ին կետում նշվում է, որ “դատապարտում է Կողմերի կողմից հաստատված հրադադարի վերջին խախտումները, որոնք հանգեցրել են ռազմական գործողությունների վերսկսմանը, եւ մասնավորապես դատապարտում է Զանգելանի շրջանի եւ Հորադիզի քաղաքի օկուպացիան, խաղաղ բնակիչների վրա հարձակումները եւ Ադրբեջանի հանրապետության տարածքի գնդակոծումը”:»; 2-րդ կետում նշվում է, որ “կոչ է անում Հայաստանի կառավարությանը օգտագործել իր ազդեցությունը Ադրբեջանի Հանրապետության Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի հայերի կողմից 822 (1993), 853 (1993) եւ 874 (1993) բանաձեւերի պահպանման հասնելու նպատակով եւ ապահովել, որ ներգրավված ուժերին միջոցներ չտրամադրվեն իրենց ռազմական արշավը շարունակելու համար”:

Այսպիսով, ՄԱԿ-ի ԱԽ բոլոր բանաձևերում Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը հասկացվում է առանց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքի, ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն չի պահանջում, որ Լեռնային Ղարաբաղի հայերը թողնեն ԼՂՀ տարածքը: Եվ այն փաստը, որ ԼՂՀ — ն ամբողջությամբ ինքնուրույն և անկախ կառավարում է իր տարածքը, իսկ Ադրբեջանն այդ տարածքի նկատմամբ իշխանություն չունի, ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն չի դիտարկում որպես ոտնձգություն Ադրբեջանի Հանրապետության ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության նկատմամբ ։

Ավելին, 1991թ. սեպտեմբերի 2-ի հռչակագրում ամրագրված և հռչակված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կարգավիճակը ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն չի ժխտում, կասկածի տակ չի դնում:
Այդ բանաձևերը կազմվել են ՄԱԿ-ի ամենաբարձր մակարդակի դիվանագետների և իրավաբանների կողմից (այն, որ ՄԱԿ-ի իրավաբանները կոմպետենտ են, ես հաստատ գիտեմ, նման իրավաբաններից մեկը եղել է Լենինգրադի (այնուհետեւ Սանկտ Պետերբուրգի) պետական համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետի միջազգային իրավունքի ամբիոնի պրոֆեսոր Սերգեյ Ալեքսանդրի Մալինինը (նախկինում համալսարանի պրոռեկտոր, իրավաբանական ֆակուլտետի դեկան), որը երկար ժամանակ աշխատել է ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովում ԽՍՀՄ-ից: Նա իմ դիպլոմային աշխատանքի գիտական ղեկավարն էր 1991-1992 թվականներին։ Ես դիպլոմային աշխատանքի թեմա էի ընտրել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման միջազգային իրավական միջոցները։ Նա ասեց, որ հասկանում է, որ ես եզրակացություններ կանեմ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման մասին, իսկ մյուսները կարող են հակադարձել՝ վկայակոչելով տարածքային ամբողջականության եւ պետական սահմանների անխախտելիության սկզբունքը։ Ես ասացի, որ այստեղ հակասություններ չկան, իմ դիրքորոշումը ես կպաշտպանեմ: Տեղի ունեցավ սուր քննարկում։ Ես հեռացա՝ համարելով, որ այլևս գիտական ղեկավար չունեմ։ Մեկուկես-երկու շաբաթ անց կրտսեր դասախոսներից մեկը գտավ ինձ, ասաց, որ Մալինինը փնտրում է քեզ, խնդրում է կապվել իր հետ։ Ես զանգահարեցի, նա շատ քաղաքավարի և հարգանքով ինձ հրավիրեց իր տուն։ Ես եկա, նա ասաց, որ իր գիտական ղեկավարության ներքո դիպլոմային աշխատանքը նշանակում է, որ նա համաձայն է իմ եզրակացությունների հետ: Բայց Լեռնային Ղարաբաղի անկախության վերաբերյալ իմ դիրքորոշումը կարող է չհամապատասխանի Հայաստանի ղեկավարության դիրքորոշմանը, մենք այն կդնենք անհարմար դրության մեջ։ Ես ասացի, որ նման բան լինել չի կարող, որ Հայաստանի ղեկավարությունը այլ դիրքորոշում ունենա, քան Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքը։ Նա ասեց. եկեք չվիճաբանենք, որ չվիճենք, պահարանից մի շիշ Մետաքս հանեց (ես այն ժամանակ չգիտեի, որ այդպիսի կոնյակ կա), ասեց, որ դա իրեն նվիրել է Հունաստանի նախագահը (եթե հիշողությունն ինձ չի դավաճանում, ասեց Կոնստանտինոսան), առաջարկեց ինձ համտեսել։ Կոնյակը ճաշակելուց հետո նա ասեց, որ հույները նույնպիսի խնդիր ունեն Կիպրոսի հետ, ինչպիսին այսօր դուք՝ հայերդ ունեք Լեռնային Ղարաբաղի հետ, բայց Կիպրոսի խնդրի ռազմական փուլն արդեն անցյալում է, հակամարտության կարգավորման քաղաքական գործընթաց է ընթանում, ուստի, եթե ես կարողանամ միջազգային-իրավական միջոցներ առաջարկել նման հակամարտության լուծման համար, ապա դա միայն ողջունելի կլինի, միաժամանակ դա թույլ կտա Կիպրոսի խնդրի օրինակով ստուգել իմ միջազգային-իրավական դիրքորոշումը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ: Այս խնդիրները, ըստ էության, շատ նման են, Ես համաձայնեցի, պաշտպանեցի Կիպրոսի խնդրի լուծման միջազգային իրավական միջոցները թեմայով աշխատանքը)։

Հասկանալի է, որ նրանք՝ ՄԱԿ-ի դիվանագետները և իրավաբանները քաջատեղյակ են միջազգային իրավունքին, 1970 թվականի հոկտեմբերի 24-ի միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին հռչակագրին, որի “ժողովուրդների իրավահավասարության եւ ինքնորոշման սկզբունքը” դրույթների համաձայն պետությունը բնութագրվում է ինքնուրույն քաղաքական, տնտեսական եւ սոցիալական կազմակերպության առկայությամբ (“Միավորված Ազգերի Կազմակերպության կանոնադրության մեջ ամրագրված ժողովուրդների իրավահավասարության եւ ինքնորոշման սկզբունքի հիման վրա բոլոր ժողովուրդներն իրավունք ունեն ազատորեն առանց արտաքին միջամտության որոշել իրենց քաղաքական կարգավիճակը եւ իրականացնել իրենց տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային զարգացումը, եւ յուրաքանչյուր պետություն պարտավոր է հարգել այդ իրավունքը կանոնադրության դրույթներին համապատասխան”); ինչպես նաև գիտեն նախադեպերը, կոնվենցիաները, այդ թվում՝ 1933 թվականի դեկտեմբերի 26-ի Մոնտեվիդեոյի կոնվենցիան, որի 3-րդ հոդվածում արտացոլված է միջազգային իրավունքի տեսանկյունից ակնհայտ դրույթը.”Պետության քաղաքական գոյությունը կախված չէ այլ պետությունների ճանաչումից”՝ պետությանը բնորոշ հատկությունների առկայության դեպքում, որոնք նույնպես բերված են սույն կոնվենցիայում 1-ին հոդվածում ՝ ” պետությունը, որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, պետք է ունենա հետեւյալ հատկանիշները՝ (ա) մշտական բնակչություն, (Բ) որոշակի տարածք, (գ) կառավարություն, եւ (դ) այլ պետությունների հետ հարաբերությունների մեջ մտնելու ունակություն”)։ Հասկանալի է նաև, որ նրանք (նշված դիվանագետները) շատ լավ գիտեն խոսքի գինը, և նրանց համար տարածքի հարցը աբստրակցիա չէ, և խոսելով Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականության մասին ՝ նրանք նկատի ունեն կոնկրետ տարածք, ծանոթ են Ադրբեջանի՝ օրենսդրական կարգով սահմանված տարածքին։ Չի կարող կասկած լինել, որ նրանք քաջատեղյակ են ՄԱԿ-ի կանոնադրության 36-րդ հոդվածին, որի 3-րդ կետի համաձայն՝ “սույն հոդվածի հիման վրա առաջարկություններ անելով՝ անվտանգության խորհուրդը հաշվի է առնում նաեւ, որ իրավաբանական բնույթի վեճերը, որպես ընդհանուր կանոն, պետք է Կողմերի կողմից փոխանցվեն միջազգային դատարան ՝ դատարանի կանոնադրության դրույթներին համապատասխան”։ Եթե ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն ԼՂՀ 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ի հռչակագիրը իրավաբանորեն կասկածելի համարեր, ապա ՄԱԿ-ի ԱԽ կանոնադրության այդ դրույթի ուժով կնշեր, որ կողմերը պետք է վեճը փոխանցեն միջազգային դատարան։ Բայց թե ինչու հայկական կողմը չի դիմել 1991թ.սեպտեմբերի 2-ի ԼՂՀ հռչակագրի իրավաչափության իրավական գնահատականի համար, պարզ չէ:

1991 թվականի օգոստոսի 30-ին Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդը թիվ 179-XIII որոշմամբ հռչակագիր է ընդունել Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին ՝ նշելով հետևյալը. “Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդը, առաջնորդվելով Ադրբեջանի ժողովրդի բարձրագույն պետական շահերով և արտահայտելով նրա կամքը, նշելով, որ 1918-1920թթ. Ադրբեջանական Հանրապետությունը գոյություն է ունեցել որպես անկախ, միջազգային հանրության կողմից ճանաչված պետություն’ հիմնվելով Ադրբեջանի Հանրապետության Սահմանադրության վրա, Ադրբեջանի Հանրապետության ինքնիշխանության եւ Ադրբեջանի Հանրապետության տնտեսական ինքնուրույնության հիմքերի մասին Սահմանադրության օրենքների վրա… ցանկանալով այսուհետ ևս բարեկամական հարաբերություններ պահպանել ԽՍՀ Միության մեջ մտնող բոլոր հանրապետությունների հետ՝ պատրաստակամություն հայտնելով իրավահավասար հարաբերություններ հաստատել միջազգային հանրության անդամ պետությունների հետ ՝ հույս ունենալով, որ Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախությունը կճանաչվի պետությունների կողմից — միջազգային հանրության և Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամների կողմից, Միավորված Ազգերի Կազմակերպության կանոնադրության մեջ ամրագրված սկզբունքներին, միջազգային իրավական այլ ակտերին և կոնվենցիաներին համապատասխան, հռչակում է Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնումը: Հռչակագիրն ընդունվել է 1991թ. օգոստոսի 30-ին Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի արտահերթ նստաշրջանում:

Այդ հռչակագրի ընդունման պահին Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը գտնվում էր ԽՍՀՄ կազմում, իսկ Լեռնային Ղարաբաղը ինքնավար մարզի (Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ-ԼՂԻՄ) կարգավիճակ ուներ Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում։

Մինչեւ այդ հռչակագիրը՝ 1990 թվականի ապրիլի 3-ը, ԽՍՀՄ — ում ընդունվել է “ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի լուծման կարգի մասին” օրենքը, որն ուժի մեջ է մտել հրապարակման պահից՝ 1990 թվականի ապրիլի 11-ից (այսուհետ ՝ Օրենք):

Սույն օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն՝ ԽՍՀՄ Սահմանադրության 72-րդ հոդվածին համապատասխան ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցի լուծման կարգը սահմանվում է սույն օրենքով”:

Համաձայն օրենքի 2-րդ հոդվածի “ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու մասին որոշումն ընդունվում է միութենական հանրապետության ժողովուրդների ազատ կամարտահայտությամբ՝ հանրաքվեի (ժողովրդական քվեարկության) միջոցով։ Հանրաքվեի անցկացման մասին որոշումն ընդունվում է Միութենական Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի կողմից՝ սեփական նախաձեռնությամբ կամ հանրապետության տարածքում մշտապես բնակվող և ԽՍՀ Միության օրենսդրության համաձայն ձայնի իրավունք ունեցող ԽՍՀՄ քաղաքացիների մեկ տասներորդ մասի ստորագրությամբ (մաս 1)։

Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասին համապատասխան “Միութենական հանրապետությունում, որն իր կազմում ունի ինքնավար հանրապետություններ, ինքնավար մարզեր եւ ինքնավար վարչաշրջաններ, հանրաքվեն անցկացվում է առանձին՝ յուրաքանչյուր ինքնավարությամբ։ Ինքնավար հանրապետությունների եւ ինքնավար կազմավորումների ժողովուրդներին վերապահվում է ԽՍՀ Միությունում կամ դուրս եկող միութենական Հանրապետությունում մնալու հարցի ինքնուրույն լուծման, ինչպես նաեւ իր պետաիրավական կարգավիճակի մասին հարց բարձրացնելու իրավունքը”:

Համաձայն սույն հոդվածի 2-րդ մասի՝ “միութենական Հանրապետությունում, որի տարածքում կան տվյալ տեղանքի բնակչության մեծամասնությունը կազմող ազգային խմբերի կոմպակտ բնակության վայրեր, հանրաքվեի արդյունքները որոշելիս այդ վայրերի քվեարկության արդյունքները հաշվի են առնվում առանձին”:

1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղի մարզային եւ Շահումյանի շրջանային խորհուրդների Ժողովրդական պատգամավորների համատեղ նստաշրջանը, ղեկավարվելով 1990 թվականի ապրիլի 3-ի “ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի լուծման կարգի մասին” ԽՍՀՄ օրենքով, հռչակեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) կազմավորումը Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի (ԼՂԻՄ) սահմաններում եւ Ադրբեջանական ԽՍՀ հարակից Շահումյանի շրջանի հայաբնակ տարածքներում: ԼՂՀ անկախության իրավական (օրենսդրական) հիմքը կազմող այս իրավական փաստաթուղթը ոչ մեկի կողմից չի վիճարկվել:

1991թ. հոկտեմբերի 18-ին Ադրբեջանի Հանրապետությունն ընդունեց “Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին” Սահմանադրական ակտը (հրապարակվել է 1991թ. հոկտեմբերի 31-ին Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի” Վեդոմոստիում”, № 19-20 (848-849), հոդված 335), որի նախաբանում ասվում է հետևյալը:

“Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն Խորհուրդը, հիմնվելով 1918 թվականի մայիսի 28-ին Ադրբեջանի Ազգային խորհրդի ընդունած անկախության մասին հռչակագրի, Ադրբեջանի Հանրապետության ժողովրդավարական սկզբունքների եւ ավանդույթների շարունակականության վրա եւ ղեկավարվելով 1991 թվականի օգոստոսի 30-ին Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի “Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին” հռչակագրով, ընդունում է սույն Սահմանադրական ակտը եւ հիմնում անկախ Ադրբեջանի Հանրապետության պետական, քաղաքական եւ տնտեսական կառուցվածքի հիմքերը”:

Նախաբանում, նշելով, որ “1920թ. ապրիլի 27-28-ը ՌԽՖՍՀ-ն, կոպտորեն խախտելով միջազգային իրավական նորմերը, առանց պատերազմ հայտարարելու, Ադրբեջան մտցրեց իր զինված ուժերի մի մասը, բռնազավթեց ինքնիշխան Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքը, բռնի ուժով տապալեց օրինական ընտրված իշխանության մարմինները եւ վերջ դրեց ադրբեջանական ժողովրդի հսկայական զոհերի գնով ձեռք բերված անկախությանը: Դրանից հետո Ադրբեջանը, ինչպես եւ 1806-1828 թվականներին, կրկին բռնակցվել է Ռուսաստանի կողմից”, սույն Սահմանադրական ակտի 1-ին հոդվածում ամրագրված է:

“1920թ. ապրիլի 27-28-ը ՌԽՖՍՀ բանակի կողմից Ադրբեջան ներխուժումը, հանրապետության տարածքի բռնակցումը, Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետության տապալումը, միջազգային իրավունքի սուբյեկտի տապալումը Ռուսաստանի կողմից անկախ Ադրբեջանի օկուպացումն է»;
հոդված 2-ում ամրագրված է.

“Ադրբեջանի Հանրապետությունը 1918 թվականի մայիսի 28-ից մինչեւ 1920 թվականի ապրիլի 28-ը գոյություն ունեցող Ադրբեջանի Հանրապետության իրավահաջորդն է”:
1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին երեք հիմնադիր պետությունները (ՌԽՖՍՀ, Ուկրաինական ԽՍՀ, Բելառուսական ԽՍՀ) ստորագրվեցին համաձայնագրեր ԽՍՀՄ գործունեության դադարեցման և ԱՊՀ ստեղծման մասին։ 1991թ. դեկտեմբերի 26-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի հանրապետությունների խորհուրդը հռչակագիր ընդունեց ԽՍՀՄ գոյության դադարեցման մասին։

Լավ հայտնի է, եւ այդ մասին փաստաթղթերը ես նշել է մեկ այլ վերլուծական նյութ, որ 1918 թվականի մայիսի 28-ից մինչև 1920 թվականի ապրիլի 28-ը գոյություն է ունեցել ինքնահռչակ Ադրբեջանական Ժողովրդավարական Հանրապետությունը։ Այն հռչակելիս նա չուներ իր առանձին տարածքը, սահմաններ չկային, մայրաքաղաք էր սկզբում հայտարարվել Թիֆլիս քաղաքը, հետո Գյանջան (Գանձակ), հետո թուրքական զորքերի կողմից Բաքու քաղաքը գրավելուց մայրաքաղաք հռչակվեց այդ քաղաքը։ Այս հանրապետությունը, պատմության մեջ առաջին անգամ ստեղծված, չի հատվել Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի հետ, Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում չի գտնվել, Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը չի ընդգրկել։ Նաեւ չի ընդգրկել ռուսական կայսրության Նախիջեւանի շրջանի տարածքը։

Այսպիսով, Ադրբեջանի Հանրապետության 1991 թվականի օգոստոսի 30-ի պետական անկախության վերականգնման մասին հռչակագրում եւ Սահմանադրական ակտում սահմանված են տարածքի սահմանները, որոնց շրջանակներում Ադրբեջանի Հանրապետությունը հույս է հայտնել, որ ճանաչված կլինի միջազգային հանրության կողմից:
“Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին” սահմանադրական ակտն ընդունվել է 1991 թվականի հոկտեմբերի 18-ին (հրապարակվել է “Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի տեղեկագրում” 1991 թվականի հոկտեմբերի 31-ին, № 19-20 (848-849), հոդված 335), այսինքն այն բանից հետո, երբ 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը հռչակեց իր անկախության մասին:

1991թ. հոկտեմբերի 31 — ի սահմանադրական ակտում հստակեցումն այն մասին, որ “Ադրբեջանի Հանրապետությունը 1918 թվականի մայիսի 28-ից մինչեւ 1920 թվականի ապրիլի 28-ը գոյություն ունեցող Ադրբեջանի Հանրապետության իրավահաջորդն է”, միաժամանակ մատնանշում է իրավազորության տարածքը’ ինքնիշխանությունը, որի շրջանակներում եւ սահմաններում Ադրբեջանի Հանրապետությունը վերականգնել է իր անկախ պետականությունը:

Առանց նման հստակեցման՝ Ադրբեջանի Հանրապետությունը չէր կարող ճանաչվել այլ պետությունների կողմից, քանի որ ինքնիշխանության ճանաչումը պետության գոյության արձանագրումն է կոնկրետ անվիճելի տարածքի շրջանակներում (Իհարկե, պետությանը բնորոշ այլ բաղադրիչների առկայության դեպքում)։ Իսկ տարածքի, այսինքն՝ չլուծված տարածքային հարցով պետական կազմավորումը կոնկրետ սահմաններում չի կարող ճանաչվել որպես ինքնիշխան պետություն։

Եվ 1918-1920թթ. գոյություն ունեցող Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին Հռչակագրի ընդունումից հետո Ադրբեջանի Հանրապետության ճանաչումն այլ պետությունների կողմից, դա նրա ճանաչումն է այն տարածքների սահմաններում, որտեղ այն գտնվել է այդ ժամանակաշրջանում, մասնավորապես, մինչև ՌԿԿ(Բ) Կովկասյան բյուրոյի 1921-ի հուլիսի 5-ի որոշումը՝ ն. Ղարաբաղը Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում ընդգրկելու մասին, որը իրավական ուժ չուներ այդ ժամանակ և չունի ներկայումս:

Հենց այդ սահմաններում է, որ Ադրբեջանի Հանրապետությունը, որն իր անկախությունը վերականգնել է 1991 թվականի օգոստոսի 30-ի թիվ 179-XIII որոշման հիման վրա, ճանաչվել է Հայաստանի Հանրապետության, Ռուսաստանի Դաշնության և այլ պետությունների կողմից։

Այդ հանգամանքներն ու իրավական ասպեկտները նշել է Կազիմիրովը՝ պատասխանելով ադրբեջանցիների կշտամբանքներին։ Հիշեցնեմ, որ Վլադիմիր Նիկոլայի Կազիմիրովը (1929 թ. ծնված, պաշտոնաթող արտակարգ եւ լիազոր դեսպան, ռուս դիվանագետների ասոցիացիայի փոխնախագահ, Ռուսաստանի ԱԳՆ վետերանների խորհրդի նախագահ, բանաստեղծ) 1992-1996թթ. եղել է Լեռնային Ղարաբաղի գծով Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի լիազոր ներկայացուցիչը եւ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահը Ռուսաստանից: Նա հսկայական աշխատանք է կատարել ղարաբաղյան հիմնախնդրի լուծման գործում, համբերատար, քայլ առ քայլ, հարգանքով հակամարտության կողմերի նկատմամբ, օբյեկտիվորեն ադրբեջանական և հայկական կողմերին բերել է համաձայնության Ադրբեջանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության միջև պատերազմի անժամկետ դադարեցման մասին, նպաստել զինված հակամարտության դադարեցման մասին համաձայնագրի կնքման խաղաղ բանակցություններին, ինչն արտացոլված է 1994 թվականի մայիսի 12-ի համաձայնագրում: Ես առաջարկում էի նրա թեկնածությունն առաջադրել Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի համար և հիմա այդ մասին կոչ եմ անում հայկական իշխանություններին։ Իհարկե, միաժամանակ ներկայացնել ԼՂՀ-ի շնորհանդեսը միջազգային հանրությանը։

1994թ.մայիսի 12-ի կրակի և ռազմական գործողությունների անժամկետ դադարեցման մասին համաձայնագրին որպես կողմ մասնակցել է ԼՂՀ-ն, որի անունից համաձայնագիրը ստորագրել է Լեռնային Ղարաբաղի բանակի հրամանատար Սամվել Բաբայանը:

Այսպիսով, Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքը վերացական հասկացություն չէ, այլ սահմանված է Ադրբեջանի Հանրապետության օրենսդրության մեջ, այն համապատասխանում է Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետության տարածքին 1918 թվականի հունիսի 26-ից մինչեւ 1920 թվականի ապրիլի 28-ը (այլ ոչ թե Ադրբեջանական ԽՍՀ), որը չի ընդգրկել Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը: Այսպիսով, խոսելով Ադրբեջանի Հանրապետության ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության մասին, բանաձեւերում, որոնք, անկասկած, հաշվի են առնում Ադրբեջանի Հանրապետության օրենքները, խոսքը առանց ԼՂՀ տարածքի մասին է:

Կարեւոր է նաեւ նշել, որ 1994 թվականի մայիսի 12-ի համաձայնագրի 3-րդ կետում կողմերը համաձայնել են բանակցությունների առաջիկա 10 օրերին, ոչ ուշ, քան 1994 թվականի մայիսի 22-ին, համաձայնագիր կնքել զինված հակամարտության դադարեցման մասին, որը դադարել է մայիսի 12-ի 00-ից:

Հենց այսպես. պայմանավորվել են համաձայնագիր կազմել զինված հակամարտության դադարեցման մասին, որի արդյունքում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը պաշտպանեց եւ պահպանեց իր անկախությունը, բայց միևնույն ժամանակ պարտավոր էր վերադարձնել գրավյալ տարածքները: Դրա հետ համաձայնեցին բոլորը, առաջին հերթին՝ Ադրբեջանի Հանրապետությունն ու ԼՂՀ-ն, ինչպես նաև երաշխավոր ու միջնորդ Հայաստանը։ Եվս մեկ անգամ շեշտենք. պայմանավորվել ենք ոչ թե այն մասին, որ կարգավիճակը համաձայնեցվի կամ համաձայնագիր կազմի հակամարտության հետագա վարման, այլ զինված հակամարտության դադարեցման փաստի մասին։

Այստեղից հարց է առաջանում հայ ղեկավարների և իշխող էլիտաների հանդեպ. ուրիշ ինչ կարգավիճակ են նրանք (Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, Ռոբերտ Քոչարյանը, Սերժ Սարգսյանը) ուզում ստանալ։

Դնելով ԼՂՀ կարգավիճակի հարցը՝ հայկական կողմն, ըստ էության, ի չիք (չեղյալ) է դարձրել ԼՂՀ գոյություն ունեցող կարգավիճակը։

Բացի այդ, ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը, որոշում կայացնելով բոլոր բանաձեւերում՝ “շարունակել ակտիվորեն զբաղվել այդ հարցով”, ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության լուծումը ստանձնել է իր իրավասության տակ, դա ՄԱԿ — ի ԱԽ-ի բացառիկ իրավունքն («prerogative») է: ԵԱՀԿ-ի եւ նրա Լեռնային Ղարաբաղի գծով Մինսկի հանձնաժողովի գործունեությունը իրավաբանորեն ձեւակերպված լիազորություններ է ստացել միջազգային հանրության այդ Բարձրագույն միջազգային մարմնից:

Ադրբեջանի կողմից ԼՂՀ կարգավիճակի ճանաչման հարցադրումը, ըստ էության, այդ հարցի լուծումը ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բարձունքից իջեցրեց մինչեւ ադրբեջանական կողմի հայեցողությունը։ Ստացվում է, որ քանի դեռ Ադրբեջանը չի ճանաչել ԼՂՀ ինքնիշխանությունը, իսկ ինքը չի էլ ճանաչի, ԼՂՀ կարգավիճակի հարցը բաց կմնա։ Ադրբեջանական կողմը խելացիորեն օգտվեց հայկական կողմի այդ անհասունությունից, չճանաչեց ԼՂՀ կարգավիճակը և դատարկ տեղում առաջացած ԼՂՀ կարգավիճակի հարցը մնաց բաց։ Հայկական կողմն իր ոչ կոմպետենտությամբ իրեն մտցրեց փակուղի։

Վերջին պատերազմից հետո Ալիևն ընդհանրապես հայտարարեց, որ ինքն արդեն լուծել է այդ հարցը, թուղթ թափահարել՝ 2020 – ի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ և բղավել է. “Փաշինյան, կարգավիճակ չկա”։ Բայց ղարաբաղյան կարգավորումը գտնվում է ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի եւ ԵԱՀԿ-ի իրավասության ներքո, այլ ոչ թե այդ երեք պետությունների խմբի, որոնք ստորագրել են նշված հայտարարությունը, ընդ որում՝ առանց ԼՂՀ մասնակցության. Այս հայտարարությունը միայն պատերազմի դադարեցման մասին է։

Այստեղ այլ հարց է առաջանում. ինչի մասին էր պետք բանակցել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում և ինչ էր պետք անել։

Պետք էր բանակցել այն մասին, ինչը չունի և չուներ ԼՂՀ-ն՝ միջազգային անվտանգության երաշխիքների, այդ թվում՝ Ադրբեջանի Հանրապետության կողմից ԼՂՀ հանդեպ ագրեսիա չիրականացնելու, զինված հակամարտության դադարեցումից հետո ԼՂՀ անկախությունն ու ինքնիշխանությունը հարգելու միջազգային պարտավորության ընդունման մասին, ինչպես նախատեսված է 1994 թվականի մայիսի 12-ի համաձայնագրի 3-րդ կետով։ Ոչ թե կարգավիճակ, այլ անվտանգության երաշխիքներ այդ կարգավիճակի! Ընդ որում, ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ եւ միջազգային իրավունքով պետությունների վրա դրված է ոչ միայն ագրեսիայից, այլեւ ցանկացած ոչ բարեկամական գործողություններից ձեռնպահ մնալու պարտավորություն:

Դրա համար հայկական կողմը պետք է հարգեր ՄԱԿ-ին և նրա ԱԽ-ին, ինքը կատարեր բանաձևերը 7 շրջանների վերադարձի մասով, որոնք ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն գնահատել է որպես օկուպացված տարածքներ։ Մեկ այլ հրապարակման մեջ ես գրել և բացատրել եմ, որ առանց 7 շրջանների տարածքների վերադարձի անհնար էր ԼՂՀ միջազգային ճանաչումը։

Բայց նախ և առաջ պետք էր իշխող վերնախավին բացատրել այդ ամենը ժողովրդին։ Մեր ժողովուրդը ստեղծագործ ու աշխատասեր է, հաշտվող իրականության հետ, իսկ բնավորության այնպիսի հատկություններով ժողովուրդները խաղաղասեր են, և մենք գիտենք, որ մեր ժողովուրդը խաղաղասեր է։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կողմից այդ տարածքների վերադարձը կբարձրացներ նաև նրա հեղինակությունը, ցույց կտար, որ նա հարգում Է ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն և միջազգային իրավունքի նորմերը, որպես միջազգային հարաբերությունների հասուն ակտոր և միջազգային իրավունքի սուբյեկտ։ Եվ դա, տարածքների վերադարձն այն պայմաններում, երբ դա մեր կողմից կլիներ վեհ քայլ, որն ըստ արժանվույն կգնահատվեր աշխարհում, թույլ կտար ԼՂՀ-ն միջազգային ճանաչում ստանալ։

4.

Հայկական կողմի սխալներն ու ոչ կոմպետենտությունը, որոնք գալիս են Քոչարյանից, թույլ տվեցին ադրբեջանական կողմին անտեսել ԼՂՀ գոյություն ունեցող կարգավիճակը, իսկ ժողովուրդների ինքնորոշման միջազգային-իրավական սկզբունքին ակտիվորեն հակադրել տարածքային ամբողջականության սկզբունքը՝ հղում անելով ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բանաձեւերին, մեկնաբանելով դրանք այնպիսի իմաստով, որը չի համապատասխանում բանաձեւերի բովանդակությանը եւ Ադրբեջանի Հանրապետության սեփական օրենքներին:
“ArmNews” հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում Սերժ Սարգսյանը խուսափողական պատասխան տվեց, որ 7 շրջանների վերադարձն իր համար հարց չի եղել, Դա ինքնին ենթադրվում էր։
2016-ի նոյեմբերի 18-ին Սերժ Սարգսյանի՝ ռուս հեռուստալրագրող Կիսելյովին տված հարցազրույցում Սերժն ասել էր, որ հայկական կողմը համաձայնել է Ադրբեջանին վերադարձնել Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ 7 շրջանները, փաստաթղթերը պատրաստվել են, բայց Ալիևը վերջին պահին հրաժարվել է արդեն պատրաստ փաստաթղթի ստորագրումից։ Ընդ որում, Սերժը խոսում էր իրավիճակից ելք չտեսնելով, դա երեւում էր նրա աչքերից եւ հարցազրույցի ժամանակ մի քանի անգամ կրկնվող անտեղի ծիծաղից, որը (հարցազրույցը) ոչ թե մեկ տեսարանի ձայնագրություն էր գնում, այլ բաղկացած էր առանձին կտրած հատվածներից, մոնտաժված միասին.
Սերժի խոսքից երևում էր, որ նա Ռուսաստանի ղեկավարությունից աջակցություն չունի։ Ցանկության դեպքում ռուսական ղեկավարությունը հեշտությամբ կլուծեր այդ հարցը։ Բայց նա դա չէր անում, ինչից, իր հերթին, հետեւում էր, որ տարածաշրջանում կայունության, այսպես կոչված, երաշխավորի համար, որը բաղկացած է կոնկրետ տնտեսական շահերով մարդկանցից, խաղաղության պահպանումը այլևս ձեռնտու չէր։ Խաղաղ վիճակից բոլոր շահերն նրանք արդեն ստացել էին։ Ես նկատի ունեմ այն, որ Քոչարյանի օրոք Հայաստանի բոլոր զգալի տնտեսական օբյեկտները, ինժեներա-կոմունիկացիոն ցանցերը, ձեռնարկությունները անցել են ռուս օլիգարխների ձեռքը։ Իսկ Քոչարյանը դարձել է ռուսական խոշորագույն ընկերություններից մեկի՝ “Սիստեմա”ԲՖԿ — ի տնօրենների խորհրդի անդամ։ Նա իրեն ապահովեց։ Իսկ Հայաստանը Քոչարյանի ու Սերժի կառավարման ժամանակ այնքան է աղքատացել, թուլացել ու հետ է մնացել ամեն ինչում, որ չէր կարող իրեն և Արցախին խաղաղություն ու անվտանգություն ապահովել։ Բայց դա դժբախտության կեսն է, գլխավորն այն է, որ նրանց հետ դադարել են հաշվի նստել։ Միթե կարելի է հարգել երկրի ղեկավարությանն ու ժողովրդին, որը 30 տարվա ընթացքում չկարողացավ սեփական ուժերը ստեղծել իրեն պաշտպանելու համար։ Դա հայկական իշխող վերնախավի հաշմանդամության դրսևորումն է պետության կառույցի և ղեկավարության ոլորտում, որ մինչև հիմա մեր սահմանը հսկում են ռուսական զորքերը, այն դեպքում, երբ ռուսական իշխանաօլիգարխիկ էլիտայի շահերը կապված են Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ։
Որքան ձգձգվում էր այսպես կոչված ղարաբաղյան կարգավորումը, այնքան քիչ էր ադրբեջանական իշխանական օլիգարխիկ վերնախավը փոխզիջումների գնում, և դա հասկանալի է։ Նրանք բացահայտ արհամարհում էին հայկական ղեկավարությանը։ Իսկ սոցիալական ցանցերում ադրբեջանցիները գրում էին, որ ձեր սիրելի Ռուսաստանը, որին դուք այդքան հավատարիմ եք, միշտ օգտագործել և նետել է ձեզ, և որ եթե մենք խելացի ժողովուրդ ենք, ինչպիսին մեզ ենք համարում, ապա հարկ է հասկանալ, որ անհրաժեշտ պահին նա մեզ ևս մեկ անգամ կքցի։
Արդեն այն ժամանակ հստակ երևում էր, որ աղետի ավալանշը, որը սկսվեց այն պահից, երբ Քոչարյանը դուրս մղեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը բանակցային գործընթացից, գալիս է մեզ վրա, և դրա փլուզման ժամանակը գնալով մոտենում է։ Հայաստանի իշխող վերնախավի միայն ոչ հասուն եւ քաղաքականապես կույր մարդիկ չէին կարող չտեսնել այդ աղետը։ Պետք էին անհետաձգելի, բազմաոլորտ մտածված քայլեր, որպեսզի կանխվեր այն, ինչը չարվեց։
Եվ Սերժ Սարգսյանի սխալն այն չէ, որ նա համաձայնվել է վերադարձնել վիճելի 7 շրջանները Ադրբեջանին, այլ այն, որ նա դա չի արել։
Փաշինյանը գիտեր ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի մասին, բայց ակնհայտ է, որ ընդդիմության ճնշման տակ, որը նրան մեղադրում էր տարածքներ վերադարձնելու համար, ընդ որում այն ընդդիմությանը, որը հենց բանակցում էր նշված 7 շրջանները վերադարձնելու շուրջ, չէր համարձակվում այդ միակ ճիշտ քայլը կատարել։
Դա պետք է հասկանալ՝ դնելով իրեն ուրիշի տեղը։ Սերժը ժողովրդի մեծամասնության աջակցությունը չուներ, և Ալիևը, ակնհայտորեն, հասկանում էր, որ եթե Սերժը գնա տարածքների վերադարձման, ապա նրան՝ չսիրած նախագահին ժողովուրդը դուրս կգցի իշխանությունից։ Բայց Փաշինյանը, քանի որ նա չէր կարող չշարունակել Ադրբեջանի հետ բանակցությունների այդ արատավոր միտումն առանց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության, ուներ մեր ժողովրդի ճնշող մեծամասնության աջակցությունը։ Եվ եթե նման լեգիտիմության դեպքում (նշանակում է ղեկավարի վստահությունը, նրա պետության ղեկավար լինելու հեղինակության ճանաչումը) Փաշինյանը չի համարձակվում վերադարձնել այդ տարածքները, ապա նշանակում է, որ դրանք կարելի է վերադարձնել միայն ուժով։
Հարց է առաջանում ՝ արդյոք դա չէին հասկանում Քոչարյանը, Սարգսյանը, Փաշինյանը։ Եթե ոչ, ապա նրանք պարզապես կարճամիտ մարդիկ են։ Իսկ եթե հասկանում էին, բայց չարեցին, ապա նրանք անվճռական ու անպատասխանատու ղեկավարներ են։
Հասկանալի է, որ նրանք բոլորը գիտակցում էին, որ այդ շրջանների վերադարձը նրանց միայնակ կթողնի։ Բայց Լևոն Տեր-Պետրոսյանը չվախեցավ մենակ մնալ։ Ճիշտ է, մենակ մնալով ՝ նա հրաժարվել է ճիշտ որոշումից, այն դեպքում, երբ նա պետք է ճիշտ որոշում կայացներ։ Նա, ով վախենում է հայտնվել “Solus Rex” — ի կարգավիճակում, Վլադիմիր Նաբոկովի կերպարով ու նմանությամբ խոսելիս, պատրաստ չէ “կանգնել պատի ճեղքում”, իրավունք չունի բարձրանալ պետության ղեկավարի բարձունք։
Ճիշտ որոշման փոխարեն Փաշինյանը գնաց Ալիևի հետ հարաբերությունների սրման։ Թեև դատելով այն բանից, թե ինչպես էին իրար հետ պահում Փաշինյան-Ալիև առաջին հանդիպումներում, կարելի է ասել, որ նրանց միջև շփումը էմոցիոնալ դրական էր։ Իսկ միջազգային գործերում դա կարեւոր պահ է։ Բայց Փաշինյանը չկարողացավ օգտվել Ալիևի այդ բարենպաստ տրամադրությունից կառուցողական բանակցությունների համար։ Իսկ խնդրի մեջ նա պարզապես կոմպետենտ չէր։
Ալիևը բազմիցս ասել է, որ պահանջում է, որ Հայաստանն իր օկուպացիոն զորքերը դուրս բերի Ադրբեջանի տարածքից։
Ոչ մի անգամ Փաշինյանը, ոչ էլ իր նախորդները, պաշտոնական հայտարարությամբ հանդես չեկան այս կապակցությամբ։ Իսկ ընդամենը պետք էր պաշտոնապես հայտարարել, որ Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքում Հայաստանի Հանրապետության զորքեր չկան։ Վիճելի 7 շրջանները վերահսկվում են Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ինքնապաշտպանության բանակի, ինչպես նաև ժողովրդական աշխարհազորի ուժերի կողմից, որի շարքերում կամավոր հիմունքներով կարճ ժամանակահատվածներով գրանցվում են մեր հայրենակիցները’ հանուն Արցախի մեր պատմական հայրենիքի խաղաղության և անվտանգության պահպանման:
2020 թվականի հուլիսյան պատերազմից հետո և մինչև մեծ պատերազմի սկսվելը ՝ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27 — ին Ալիևը բազմիցս (3-4 անգամ) հանդես է եկել նման պահանջով։
Ալիևին պատասխանում էր ՀՀ պաշտպանության նախարար Տոնոյանը։ Դա եղել է բարձրագույն աստիճանի անտակտ եւ հանդուգն. Անտակտ է, քանի որ այլ պետության ղեկավարի հետ շփումն ու նրա ուղերձներին պատասխանելը պետության ղեկավարի բացառիկ իրավասությունն է, այլ ոչ թե պաշտպանության նախարարի։ Իսկ երբ պատասխանում է պաշտպանության նախարարը, դա նրա կարգավիճակի նսեմացումն է, վիրավորանք։ Բայց բացի այդ, Տոնոյանը մարտահրավեր էր նետում Ալիեւին, խոսում նրա հետ մեծամտության.”Ալիևն ասում է, որ հետո ուշ կլինի” և հետո էլ հարցնում է. “Ալիևը թող դա ասի երբ” և հակառակ միջազգային իրողություններին ասում էր, որ “նոր պատերազմը կհանգեցնի Ադրբեջանի կողմից նոր տարածքների կորստին”: Ժամանակակից աշխարհում, ՄԱԿ-ի կանոնադրության վրա հիմնված միջազգային հարաբերություններում միայն հիմարը կարող է արտահայտվել նման ոգով։
Ընդ որում, Հայաստանի Զինված ուժերի գլխավոր շտաբից ոչ ոք հանդես չի եկել եւ չի փորձել շտկել (քողարկել) պաշտպանության նախարարի քաղաքականապես անգրագետ եւ սադրիչ ռազմատենչ հայտարարությունները, որը, դատելով նրա արտահայտություններից, պատկերացում չունի ժամանակակից միջազգային հարաբերությունների իրողությունների մասին: Հայաստանի Զինված ուժերի գլխավոր շտաբից ոչ ոք չի հայտարարել, որ մենք խաղաղասեր երկիր ենք, ռազմական դոկտրինը մեզ մոտ պաշտպանական է, այլ ոչ թե էքսպանսիվ։
Այն, որ նիկոլ Փաշինյանը նույնպես չէր կանխում նման արտահայտությունները, ոչինչ չէր ասել այդ առնչությամբ, նշանակում է, որ նա, ինչպես եւ գլխավոր շտաբը, համաձայն էր պաշտպանության նախարարի այդ դիրքորոշման հետ. Պատերազմից հետո Փաշինյանը բազմիցս ասել է, որ առանց Ադրբեջանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի համաձայնեցման ինքը պատրաստ չէր նշված 7 շրջանները վերադարձնել առանց պայքարի։ Եվ դա է նրա հիմնական սխալը։ Չէ որ խոսքը 7 շրջանների տարածքների մասին է, որոնք պետք է վերադարձվեին Ադրբեջանին, Ընդ որում պետք է վերադարձներ ոչ թե Հայաստանը, քանի որ Հայաստանը չի կռվել Ադրբեջանի հետ, այլ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, ինչպես դա նախատեսված է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերով։
Խոսելով հայկական բանակի մարտունակության մասին՝ Փաշինյանն ասում է, որ 2020 թվականի հուլիսին ռազմական գործողությունները ցույց տվեցին, որ Հայաստանը կարող է դիմակայել այնպիսի ժամանակակից սպառազինության, ինչպիսին անօդաչու թռչող սարքերն են: Բայց ասում է, որ երկու ամսվա ընթացքում ավելի առաջադեմ տեխնիկա է հայտնվել, որին մենք պատրաստ չենք եղել։
Ինչպես բոլորն են հիշում, 2020թ.հուլիսին տեղի ունեցած պատերազմից հետո հայ զինվորականները իսրայելական արտադրության կործանված անօդաչու թռչող սարքերից ցուցահանդես էին կազմակերպել, պարծենում էին, որ հայ ծրագրավորողը գերազանցել է այդ սարքերի արտադրողներին։
Երբ ես տեսա դա, ես սարսափեցի, ավելի քան 10 անգամ զանգեցի Փաշինյանի աշխատակազմ՝ ասելու, որ այդ հաղորդագրությունը շտապ հեռացնեն հաղորդումներից, և խոսեն այդ զենքի արժանիքների մասին։ Չկարողացա կապվել։ Ես ծանոթներին ասացի, որ ինչ-որ մեկի միջոցով, կուսակցականների, պատգամավորների, պաշտոնյաների միջոցով հասցնեն իշխանություններին, որպեսզի նրանք ուղղեն իրենց սխալը։ Չստացվեց։ Իմ ընկերները հիշեցին իմ նախազգուշացումները 2020 թվականի հոկտեմբերին պատերազմի ընթացքում։
Այդ ցուցադրությամբ մերոնք նսեմացրին ոչ թե ադրբեջանական զենքը, այլ Իսրայելին։ Մենք վնաս ենք հասցրել այդ սարքերի արտադրողի (իսկ ըստ էության՝ Իսրայելի) հեղինակությանը, որը տարեկան միլիարդավոր դոլարներով նման սպառազինություն է վաճառում։ Եվ Ալիևը նման սպառազինություն է ձեռք բերել Իսրայելից հարյուր միլիոնավոր դոլարներով։ Իսկ հիմա մեր զինվորականները ցույց էին տալիս, որ այդ տեխնիկան առանձնապես ոչինչ չի ներկայացնում։ Ալիևն իրավունք ունի արտադրողին նման տեխնիկա մատակարարելու պահանջ ներկայացնել։ Բայց բացի այդ, ստացվում է, որ Հայաստանի ռազմարդյունաբերական հատվածն ավելի ուժեղ է, քան իսրայելական ռազմարդյունաբերական համալիրը, ինչն աբսուրդ է։ Բայց դա էլ կարևորը չէ։ Այդ անօդաչու սարքերով Իսրայելը պատերազմ է վարում եւ պաշտպանում է իրեն իր թշնամիներից, հարձակվում է Սիրիայում ռազմական օբյեկտների վրա, այդ թվում ՝ Սիրիայում գտնվող Իրանի ուժերի վրա, ոչնչացնում է ռուսական զրահամեքենաները եւ կրասնուխները։ Եվ հանկարծ պարզվում է, որ հայերը, իբր, բարելավելով հին շարժական հրթիռները, գրեթե փայտով խփում են այդ իսրայելական առաջադեմ ռազմական տեխնիկան։
Եվ ինչպես պետք է նայեին այդ սարքերի արտադրողները, իսրայելցի զինվորականները, ղեկավարությունը։ Չէ որ այդ ցուցահանդեսը կասկածի տակ էր դնում Իսրայելի՝ իր անվտանգությունն ապահովելու կարողությունը։
Իսրայելի արտադրողների և ղեկավարության արձագանքը այն խայտառակությանը, որ մենք կազմակերպել ենք, տեսանք 44-օրյա պատերազմի ընթացքում։
Այս պարզ իրավիճակը Հայաստանի ղեկավարությունը, ներառյալ Փաշինյանը, չհասկացավ մինչ օրս։
Այստեղ մեկ այլ բանի մասին կասեմ։ Ինչպես վերը նշեցի, ՄԱԿ-ի ԱԽ բանաձևերում հակամարտության կողմ են նշված Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի հայերը (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը) և գրավյալ տարածքներն ազատագրելու պահանջն ուղղված է նրանց, այլ ոչ թե Հայաստանի Հանրապետությանը։
2020թ. նոյեմբերի 9-ին զինադադարի մասին եռակողմ հայտարարության ստորագրմամբ Փաշինյանը Հայաստանը դարձրեց հակամարտության կողմ և ծանրակշիռ հիմքեր տվեց ադրբեջանական կողմի դիրքորոշման համար, որ Հայաստանը ագրեսոր է, օկուպացրել է Ադրբեջանի տարածքի մի մասը: Եվ եթե իրավական անհրաժեշտ հայտարարագրումներ չանենք, ապա դա կարող է մեզ համար այնպիսի աղետալի հետևանքներ ունենալ, որ Արցախի տարածքի մի մասի կորստի հետ կապված այսօրվա ողբերգությունն աննշան կարող է թվալ։ Եվ այն, որ Ադրբեջանը չի հանձնում մեր ռազմագերիներին՝ Հայաստանի քաղաքացիներին, խոսում է այն մասին, որ նա ուզում է կենդանի ներկայացնել Ադրբեջանի դեմ Հայաստանի ագրեսիայի ապացույցը և առաջ քաշել այն հաշիվը, որի մասին նա արդեն բազմիցս խոսել է։
Փաշինյանը դավաճան չէ, նա անհեռատես ղեկավար է, ինչպես նաև անհեռատես է եղել Հայաստանի ողջ քաղաքական ղեկավարությունը, ներառյալ բոլոր նրանք, ովքեր 2020թ.սեպտեմբերի 27-ին կողմ են արտահայտվել պատերազմին, ինչպես իշխող կուսակցությունից, այնպես էլ ընդդիմության թվից, Ինչպես Փաշինյանի կողմնակիցները, այնպես էլ նրա մոլեռանդ հակառակորդները, ինչպես նաև երկրի բարձրագույն ռազմական ղեկավարությունը։ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին, երբ Փաշինյանը հայտարարեց լայնամասշտաբ պատերազմի մեկնարկի մասին, գոնե այն ժամանակ պետք էր ժողովրդին բացատրել, որ մենք պարտավոր ենք վերադարձնել այդ 7 շրջանները։ Բայց իմանալով, որ ճիշտ է դադարեցնել պատերազմը, չհամարձակվեց պատասխանատվություն ստանձնել, դեմ գնալ բոլորի, այդ թվում՝ ժողովրդի կարծիքին, ճիշտ որոշում կայացնել՝ դադարեցնել պատերազմը, ասել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Նախագահին, որ պետք է հայտարարել 7 շրջանների տարածքների վերադարձման մասին, որոնք Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, մենք պարտավոր էինք վերադարձնել ու վերադարձնելու էինք ամեն դեպքում։
Միթե կարելի է պատերազմ վարել և մարդկանց կյանքը զոհաբերել հանուն այն բանի, որ դու պարտավոր ես վերադարձնել։ Մեր տղաները, ոչ մի պահ չտատանվելով, բարձրացան ի պաշտպանություն մեր ապրելու իրավունքի, քանի որ ժողովուրդն ապրում է իր լիարժեք ինքնատիպ կյանքով միայն սեփական երկրում և ամեն ազգի ամենասուրբ բանը՝ լեզուն կարող է ապրել և զարգանալ միայն իր պատմա – մշակութային բնապատկերում: Բայց մեր զոհերը չպետք է լինեին, զուր են տառապանքն ու ողբերգությունը, ինչին մեր ժողովուրդը գցել է Հայաստանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը, ներառյալ բոլոր նրանց, ովքեր սեպտեմբերի 27-ին կողմ են արտահայտվել պատերազմին, ինչպես իշխող կուսակցության, այնպես էլ ընդդիմության թվից, Ինչպես Փաշինյանի կողմնակիցները, այնպես էլ նրա մոլի հակառակորդները, երկրի բարձրագույն ռազմական ղեկավարությունը, և, իհարկե, ժողովրդի առջև ամենամեծ պատասխանատվությունը կրում է Փաշինյանը։
Փաշինյանի ընդդիմությունն ու քննադատությունը անբարեխիղճ են, երբ մեկ Փաշինյանին մեղադրում են այն բանում, որ պատերազմը չի կանխվել 7 շրջանների վերադարձով, որ Ադրբեջանի հետ բանակցությունների ընթացքում այդ 7 շրջանները նախկինում չեն վերադարձվել, որ պատերազմն ամենասկզբում կանգ չի առել։
Բայց նաև ճշմարտությունն այն է, որ միայն նա ուներ իշխանություն դա անելու, դրա համար էլ նա՝ Փաշինյանը, անձնական պատասխանատվություն է կրում մեր ժողովրդին հասած ողջ ողբերգության համար։
Փաշինյանը բազմիցս ասել է, որ առանց պատերազմի պատրաստ չէր վերադարձնել նշված 7 շրջանները։ Եվ այն, որ նա պատերազմ էր թույլ տալիս հանուն այդ 7 շրջանների պահպանման, նրա գլխավոր, հիմնարար սխալն է։ ԼՂՀ-ի գործում մնացած սխալները բխում են այդ սխալից։ Պետք էր ազնվորեն խոսել ժողովրդի հետ, ասել այդ տարածքները վերադարձնելու անհրաժեշտության մասին։ Մեր ժողովուրդը, որը ներեց Նիկոլին պատերազմում կրած պարտությունը, տարածքների կորուստը և իր երեխաների 4 ու կես հազար կյանքի կորուստը, որոնց զգալի մասը երիտասարդներն են, կհասկանար ու կհամաձայներ առանց պատերազմի 7 շրջանների վերադարձի հետ։ Իսկ այդ ազնվությունն էր, որ ժողովուրդն ակնկալում էր Նիկոլից։
Հասկանալի է, որ Փաշինյանը պատերազմից առաջ և Փաշինյանը պատերազմից հետո այլ մարդ է, համենայնդեպս հույս ունեմ, որ դա այդպես է։
Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը կարգախոս ուներ.ժողովուրդը գերադասում է անկարգությունները անարդարությանը։
Իսկ ճապոնական սամուրայների կյանքի սկզբունքներից մեկը կարգախոսն է. «շանսը տրվում է մեկ անգամ!»։
Փաշինյանի իշխանության մնալը նշանակում է, որ մեր ժողովուրդը գերադասում է նրան եւս մեկ շանս տալ, քան անարդարությունն ու նվաստացումը սեփական երկրում, որի պայմաններում մեր ժողովուրդը գտնվում էր նախկին իշխանության օրոք։

P.S.

ԼՂՀ մասին։
1. պետք է դիմել ՄԱԿ-ի ԱԽ-ին Ադրբեջանի կողմից ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բանաձեւի խախտման փաստի կապակցությամբ, որը կայանում է Լեռնային Ղարաբաղի հարցում իրավիճակի ինքնակամ, միակողմանի ռազմական փոփոխության մեջ, այն դեպքում, երբ տվյալ հարցի լուծման վրա աշխատում է (“ակտիվորեն զբաղվում է”) ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը;
2. պետք է հարց բարձրացնել ԼՂՀ-ի դեմ Ադրբեջանի ագրեսիայի փաստի մասին, ինչը հանդիսանում է ՄԱԿ-ի կանոնադրության, միջազգային իրավունքի եւ ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ ՄԱԿ-ի ԱԽ բանաձեւերի խախտում, եւ Ադրբեջանին պատասխանատվության ենթարկելու;
3. պետք է հարց բարձրացնել Ադրբեջանի կողմից ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի խաղաղ գործընթացի շրջանակներում վեճի խաղաղ կարգավորման վերաբերյալ ՄԱԿ-ի բանաձեւերի խախտման փաստի կապակցությամբ;
4. պետք է հարց դնել Ադրբեջանի կողմից ՄԱԿ-ի կանոնադրության և միջազգային իրավունքի նորմերի խախտման փաստի և Հայաստանի հանդեպ ագրեսիայի համար պատասխանատվության կանչման մասին։
Ի դեպ, պետության ամենախելացի ժամանակակից ղեկավարը՝ Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնը, նույնպես Փաշինյանին առաջարկել է դիմել ՄԱԿ-ի ԱԽ ՝ Ադրբեջանի գործողությունների կապակցությամբ ։

Դաշնակիցների հարցում։

Հաշվի առնելով, որ միջպետական ռազմաքաղաքական դաշինքների գոյություն ունեցող համակարգերը չեն ապահովել եւ չեն ապահովում Հայաստանի անվտանգությունը՝ չհրաժարվելով այն բանից, ինչ կա, պետք է փնտրել պետությունների հետ դաշինքների լրացուցիչ կոմպոզիցիաներ։ Այստեղ պետք է հաշվի առնել, որ մենք՝ հայերս, ոչ միայն հոգեպես և մտավոր առումով մոտ ենք եվրոպական մշակույթին և ժողովուրդներին, այլ նաև այն, որ մենք, հույների և հին հռոմեական քաղաքակրթության ժառանգների հետ միասին, այն հնագույն մշակույթի կրողն ու պահապանն ենք, որը եվրոպացի ժողովուրդներն ավելի ուշ են ընդունել: Ամերիկան, ըստ էության, Եվրոպայի alter ego-ն է: Դա մի կողմից է, իսկ մյուս կողմից, պետք է հաշվի առնել հնագույն ժամանակներից եկող հայերի կապերը հնդիկ ժողովրդի հետ, իսկ մեր մշակութային հիմքի վրա շատ լավ կարող ենք գտնել արժանապատիվ փոխըմբռնում Չինաստանի, Կորեայի, Ճապոնիայի հետ։

Ադրբեջանի եւ նրա կողմնակիցների հետ հարաբերությունների վերաբերյալ

Նախ պետք է հիշել, որ չկա միջազգային շփման այնպիսի մասնակից, ինչպիսին Հայաստանն է, Ռուսաստանը, Ադրբեջանը, Թուրքիան, Ֆրանսիան, ԱՄՆ-ն և այլն, Այլ կան կոնկրետ պետությունների ղեկավարներ իրենց թիմով և կոնկրետ հարցի տեսլականով, ինչպես իրենց պետության ներսում, այնպես էլ միջազգային հարաբերություններում։

Ադրբեջանի հետ մեր հարաբերությունների հարցում մենք պետք է հստակ հայտարարենք ադրբեջանական օլիգարխների կողմից անգաժավորված ռուսական ղեկավարությանը, որ “սայլը ձիու առաջ չեն դնում”, դա նշանակում է, որ նախ պետք է վերացվեն սուր խնդիրներն ու տարաձայնությունները Ադրբեջանի հետ. վերադարձվեն ադրբեջանցիների կողմից ապօրինաբար առեւանգված եւ գերեվարված մեր հայրենակիցները, դադարեցվի Ադրբեջանի թշնամական հռետորաբանությունը, համաձայնեցվեն Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ սահմանների սահմանազատման եւ տարանջատման սկզբունքային հարցերը, Ադրբեջանի կողմից ԼՂՀ ինքնիշխանությունն ու անկախությունը հարգելու պարտականություն, դա ամրագրել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևով։ Իսկ դրանից հետո կարգավորել տնտեսական և կոմունիկացիոն կապերը։ Եվ ոչ մի միջանցք, միայն Հայաստանի տարածքով տարանցում։ Եվ այլ երկրների ուժերի կողմից տարանցման ոչ մի վերահսկողություն, հակառակ դեպքում կստացվի, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության և Ադրբեջանի միջև սահմանին խաղաղարար ուժեր մտցնելու փոխարեն ուժեր են մտցվում Հայաստանի տարածք՝ Ադրբեջանի հաղորդակցման գծի անվտանգությունն ապահովելու համար։

Պետք է իմանալ, որ այդ գործողությունների հաջորդականության փոփոխությունը հավասար է դավաճանության!

Այսօր Ռուսաստանի, Ադրբեջանի, Թուրքիայի ղեկավարությանը և օլիգարխիկ շրջանակներին հետաքրքրում է այդ նույն միջանցքը։ Կասպից ծովում Ադրբեջանի տարածքային ջրերի գոտում բնական գազի հսկայական պաշարներ է հայտնաբերվել (եթե չեմ սխալվում, 1,5 տրիլիոն խորանարդ մետրից ավելի), ինչը գերազանցում է ռուսական գազի պաշարները: Մինչև պատերազմը ես կարծում էի, որ նրանք խողովակը կտանեն նույն սխեմայով, ինչ նավթամուղը՝ Վրաստանի տարածքով, այնուհետեւ Տրանսանատոլիական նավթատարի սխեմայով։ Բայց հիմա, դատելով միջանցքի համառ պահանջներից, հնարավոր է, որ հենց միջանցք ստանալով, այլ ոչ թե պարզապես տարանցման իրավունք, նրանք սկսեն գազատար կառուցել՝ մեզ փաստի առաջ կանգնեցնելով։ Այստեղ շատ կարևոր է, որ հայկական կողմը ճիշտ կարդա, հասկանա բառերի և յուրաքանչյուր տառի իմաստը։ Հակառակ դեպքում գործ կունենանք, ոչ թե Ադրբեջանի կլանային օլիգարխիկ ղեկավարության հետ, և ոչ թե թուրքական իշխանությունների հետ, որի հետ ավելի շուտ կարելի է պայմանավորվել, այլ ռուսաստանի ղեկավարության հետ, եւ նրանց օլիգարխիկ շրջապատի հետ: Անցած պատերազմի պատճառները շատ բաղադրիչներ ունեն։ Բայց այն, որ թուրքական ղեկավարությունն ու անձամբ Էրդողանն այդքան բացահայտ օգնում էին Ադրբեջանին, ռուսական ղեկավարությունը կարծես թե օգնում էր Հայաստանին, բայց նրա փարիսեցիաբար գործողությունները հայտնվում էին Ադրբեջանի շահերից ելնելով, դա խոսում է այն մասին, որ նրանք նույնպես հետաքրքրություն ունեն այդ գազային գործում։ Իսկ Թուրքիայի մասնակցությունը անցած 44-օրյա պատերազմին միանգամայն հնարավոր է, որ դա կամ հաշվի ձևավորում էր, որը Էրդողանը կներկայացնի Ալիևյան կլանին գազային նախագծում, կամ էլ ծառայություն էր գազի եկամուտների համաձայնեցված բաժնեմասի դեմ։
Նույնը վերաբերում է Ռուսաստանի ղեկավարությանը։ Ռուսաստանում եկամուտները նվազում են, պատժամիջոցները խեղդում են, իսկ ժողովրդի պաշարները այնքան էլ մեծ չեն, որպեսզի ժողովրդի եւ փոքր ու միջին բիզնեսի հարկերի հաշվին բյուջեն բավարար չափով համալրվի: Ուրեմն պետք են այլ աղբյուրներ, իսկ Կասպից ծովի գազը մեծ համեղ կտոր է։

Պետության կազմակերպման սկզբունքով։

Հայաստանը որպես պետություն հենվում է ոչ միայն սեփական ներպետական ռեսուրսների վրա, այլ զգալի մասով նաև Հայաստանից դուրս գտնվող հայրենակիցների վրա։ Այդ կապակցությամբ պետք է իրավաբանորեն ամրագրել այդ փաստը։ Դա թույլ կտա հայերին օգնել հայրենիքին ոչ միայն Հայաստանից դուրս և դրսից, այլ նաև Հայաստանի ներսում՝ օրինական հիմունքներով։ Հանել սփյուռքի համար ժողովրդի քաղաքական կյանքին լիիրավ մասնակցության սահմանափակումները։

Սահմանել կանոն, որ ով դառնում է ղեկավար՝ սկսած քաղաքից, վերջացրած նախագահով, պետական ծառայությունից հետո մնում են մշտական բնակության իրենց քաղաքում և երկրում։ Միայն բացառիկ դեպքերում պաշտոնյաները կարող են ընտրել այլ բնակության վայր, այդ թվում՝ արտասահմանում, բայց բացառությամբ պաշտոնյաների և պետական ծառայողների, սկսած փոխնախարարի մակարդակով և մինչև նախագահ։ Թող ապրեն այն միջավայրում և այն կարգերում, որոնք իրենք են ստեղծել կամ մասնակցել դրանց ստեղծմանը։

Իրավական պետությունը խելացի եւ արդար մահակ է: Պետք է հասկանալ, որ միայն բարենպաստ պայմաններում է հնարավոր բացահայտել ժողովրդի տաղանդներն ու խելքը, իսկ դա նշանակում է, որ երկրում սոցիալական ոլորտում պետք է վերականգնվի մեր ժողովրդի համար ավանդական փոխադարձ հարգանքը, հարգանքը մյուսի, նրա իրավունքների, շահերի նկատմամբ։ Ով չի պահպանում հասարակության մեջ կյանքի այդ հիմնարար հիմքերը, պետք է պարգևատրվի օրենքի գործողությամբ, որը պետք է լինի հենց որպես մահակի գործողություն։ Այստեղ հարցն այն է, ինչ կոչում են Շեքսպիրյան՝ լինել, թե չլինել։ Լինել ստեղծագործ, կարգն ու օրենքը հարգող, ժողովրդի արդար, խելացի, հմուտ, էթիկական ուժերի կյանք ու զարգացում, ուրեմն լինել Հայաստանի զարգացում, թե չլինել:

21 Հուլիս 2021 տարի, Ս. Պետերբուրգ: